Գրիգոր Գուրզադեան (մահ՝ 22 Փետրուար, 2014)

Վիկտոր Համբարձումեանի անունը հոմանիշ դարձաւ աստղագիտութեան Հայաստանի մէջ։ Սակայն, անոր աշակերտներէն մէկը նշանաւոր պիտի դառնար տիեզերական աստղագիտութեան մէջ։



Գրիգոր Գուրզադեան ծնած է 15 Հոկտեմբեր, 1922ին, Պաղտատի մէջ, Մեծ Եղեռնէն վերապրողներու ընտանիքի մը մէջ։ Փոքր երեխայ մըն էր, երբ ընտանիքով ներգաղթած է Հայաստան։ Եղբայրը՝ Սարգիս (1929-2015), որ ծնած էր Երեւան, Կասկադի թաղամասի գեղեցկացման նախագծի համահեղինակը պիտի ըլլար 1970ական թուականներուն։

Գուրզադեան մտած է Երեւանի Պոլիտեխնիկ ինստիտուտը (այժմ՝ Երեւանի պետական ճարտարագիտական համալսարան) եւ շրջանաւարտ եղած է 1944ին՝ ջրային թեքնիքի եւ շինարարութեան ճիւղերէն։ Այնուհետեւ, սակայն, փոխած է ասպարէզը եւ հետեւած՝ աստղագիտութեան։ 1946ին Վ. Համբարձումեանի կողմէ ստեղծուած Բիւրականի աստղադիտարանի հիմնադիրներէն մէկն է, եւ համբաւաւոր աստղագէտի ղեկավարութեան տակ, 1948ին պաշտպանած է իր թեկնածուական ատենախօսութիւնը Մոսկուայի պետական համալսարանին մէջ։ 1948-1978ին դասախօսած է Երեւանի պետական համալսարանին մէջ, եւ 1950-1966ին Բիւրականի աստղադիտարանի աստղերու եւ միգամածութիւններու (nebulae) բնագիտութեան բաժնի վարիչը եղած։

Իր դոկտորական ատենախօսութիւնը 1955ին պաշտպանելով Լենինկրատի (այժմ՝ Ս. Փեթերպուրկ) պետական համալսարանին մէջ, նոյն տարին ամուսնացած է Մարիաննա Քալանթարի հետ, որ ռուսերէնի դասախօս էր եւ դուստրը՝ հայկական հնագիտութեան հիմնադիրներէն Աշխարհբէկ Քալանթարի՝ ստալինեան մաքրագործումներու զոհերէն։ Անոնց զաւակները՝ Վահագն եւ Գագիկ, նոյնպէս ծանօթ բնագէտներ են։

Գ. Գուրզադեան խորհրդային գիտութեան քաջածանօթ անուններէն մէկը դարձած է, հեղինակելով տասը ծաւալուն հատոր եւ աւելի քան 200 գիտական յօդուած՝ ռուսերէնով եւ անգլերէնով։ Ան ուսումնասիրած է միգամածութիւնները եւ մագնիսական դաշտերու դերը կանխատեսած է 1960ական թուականներէն, աստղային պայթումներու տեսութիւն մը բանաձեւելով։ Ան նաեւ գլխաւորած է արեւու եւ աստղերու ճառագայթումներու ուսումնասիրութիւնը՝ 1960ական թուականներէն տիեզերական աստղադիտակներ արձակելով դէպի անջրպետ։ Յատկապէս նշանաւոր դարձան Գուրզադեանի նախագծած «Օրիոն-1» եւ «Օրիոն-2» աստղադիտակները, որոնք 1971-1973ին աշխատանքի դրուած են։

Հայ գիտնականը 1965ին Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի թղթակից անդամ ընտրուած է, իսկ 1967-1973ին Բիւրականի տիեզերական հետազօտութիւններու մասնաճիւղի վարիչն էր։ 1973-1978ին Գառնիի աստղագիտութեան աշխատանոցի տնօրէնը եղած է, ուր աւելի քան 40 խորհրդային աստղանաւորդներ իրենց նախաթռիչքային պատրաստութիւնը կատարած են։ 1978ին Բիւրականի արտամթնոլորտային աստղագիտութեան աշխատանոցի վարիչը եղած է՝ մինչեւ 1992, 1979ին՝ Պոլիտեխնիկ ինստիտուտի տիեզերական սարքաշինութեան ամպիոնի վարիչը, իսկ 1992-2004ին Գառնիի աստղագիտութեան ինստիտուտի տնօրէնը։

Իր գիտական բազում իրագործումներուն շարքին, Գուրզադեան 1980ական թուականներէն փնտռուած փորձագիր մը եղած է՝ փիլիսոփայական, գրական ու ժամանակակից նիւթերու մասին արժէքաւոր ուսումնասիրութիւններով, որոնք հաւաքուած են աւելի քան տասնեակ մը հատորներու մէջ։

Ան Հայաստանի գիտութեան վաստակաւոր գործիչ էր (1975), եւ ընտրուած էր Գիտութիւններու Ակադեմիայի ակադեմիկոս՝ 1986ին։ Մահացած է 92 տարեկանին, 22 Փետրուար 2014ին։

Death of Grigor Gurzadyan (February 22, 2014)

Astrophysics in Armenia became linked to the world-famous name of Victor Hambardzumian. One of his students would become an important name in cosmic astronomy.

Grigor Gurzadyan was born on October 15, 1922, in Baghdad (Iraq), the child of survivors from the Armenian Genocide. He emigrated to Soviet Armenia with his family when he was just a child. His brother Sargis (1929-2015), born in Yerevan, would coauthor the project of embellishment of Tamanian Street (the area known as Cascade).

Grigor Gurzadyan entered the Polytechnic Institute of Yerevan (now Yerevan State University of Engineering) and graduated in 1944 from the faculties of hydrotechnics and construction. Afterwards, he made a big shift in his career and entered the field of astronomy. He was one of the founding members of the observatory of Biurakan, created in 1946 by Hambardzumian. Under his direction, Gurzadyan defended his doctoral thesis at the State University of Moscow in 1948, at the age of twenty-six, with the subject “The Radiation Equilibrium of Interstellar Gas Material.” He became a professor at Yerevan State University from 1948-1978 and head of the section of Physics of Stars and Nebulae of the observatory from 1950-1966.

He defended his second doctorate in 1955 at the State University of Leningrad (now St. Petersburg). In the same year, he married Marianna Kalantar, a professor of Russian and daughter of Ashkharbek Kalantar, one of the founders of Armenian archaeology and victim of the Stalin purges. Their children Vahagn and Gagik would also become well-known physicists.

Gurzadyan became a well-known name in Soviet science. He published ten voluminous monographs about issues of astrophysics and more than 200 scholarly articles in Russian and English. He studied the physics and dynamics of nebulae and predicted the role of magnetic fields in nebulae from the 1960s, formulating a theory of star explosions based on the non-thermal phenomena going in them. He headed the observations of ultraviolet and X-rays in the sun and the stars with the launching of orbital telescopes in the 1960s. In 1965 he was elected corresponding member of the Academy of Sciences of Armenia, From 1967-1973 he was the head of the branch of cosmic studies at the observatory of Biurakan.

Gurzadyan’s most important achievement in the design of orbital telescopes was the series “Orion,” which contributed to important scientific results. The telescopes “Orion-1” and “Orion-2” were launched in 1971 and 1973 by the spatial station Salyut-1 and the Soyuz-13 spacecraft. From 1973-1978 he directed the laboratory of astronomy at Garni, where more than 40 Soviet astronauts had their pre-flight training. He went back to Biurakan in 1978 as head of the laboratory of exo-atmospheric astronomy until 1992 and in 1979 he headed the chair of construction of spatial devices at his alma mater, the Polytechnic Institute. From 1992-2004 he was director of the Institute of Astronomy in Garni.

Besides his many scientific achievements, Gurzadyan was also a much-sought essayist from the 1980s. He published many reflections on philosophical and current issues in the press, which were collected in a dozen of books.

An emeritus worker of science since 1975, he was elected full member of the Academy of Sciences in 1986. He passed away on February 22, 2014, in Yerevan, at the age of ninety-two.

Հ. Կղեմես վրդ. Սիպիլեան (ծնունդ՝ 17 Փետրուար, 1824)

19րդ դարը մեր անցեալի վերյայտնութեան ժամանակն էր, իսկ Մխիթարեան միաբանութեան Վենետիկի ու Վիեննայի երկու ճիւղերը՝ գլխաւորած են այդ շարժումը։ Վիեննական միաբաններէն՝ Հ. Կղեմես վրդ. Սիպիլեան հայ դրամագիտութեան ռահվիրան պիտի դառնար։

Աւազանի անունով՝ Մկրտիչ, ծնած է Կ. Պոլիս, 17 Փետրուար 1824ին։ 1838ին մտած է Վիեննայի Մխիթարեան վանքը, միաբանութեան անդամակցելով չորս տարի ետք։ 1845ին ձեռնադրուած է կուսակրօն քահանայ, Կղեմես անունը առնելով։ Նորօծ վարդապետը սկսած էր դրամագիտութիւն սորվիլ աբբահայր Արիստակէս Ազարեանի դասերուն շնորհիւ. վերջինս միաբանութեան դրամներու հաւաքածոն հիմնած էր 1825ին։

Սիպիլեան սկսած է գրել իր գլխաւոր գործը՝ «Դասաւորութիւն Ռուբէնեան դրամոց», 1846ին, բայց հասկնալով որ տակաւին հետազօտական մեծ աշխատանք պէտք է կատարուէր, աշխատանքը յետաձգած է։ 1847-1849ին Փոքր Հայք ճամբորդելէ ետք, 1851ին երկու գիրք հրատարակած է Վիեննայի մէջ, նուիրուած՝ Մեքսիքոյի նուաճումին սպանացիներու կողմէ եւ Տրդատ թագաւորի վերջին օրերուն ու մահուան հանգամանքներուն։ Իզմիր գտնուելով 1853-1855ին, փորձած է Կիլիկիա ճամբորդել, բայց այս փորձը ձախողած է, երբ իր մեծաւորները զինք Պոլիս ղրկած են ու ապա՝ Հոկտեմբեր 1856ին Պարսկաստան, ուր տասներու տարի Սպահանի հայ կաթողիկէ համայնքին ժողովրդապետը եղած է։ Միջոցին, սկսած էր դրամագիտութեան եւ հնախօսութեան նիւթերով յօդուածներ հրատարակել հայ եւ եւրոպական պարբերականներու մէջ։

 Պարսկաստան ապրած տարիներուն, Սիպիլեան այցելած է Թեհրան (1857), Վան (1861), Թիֆլիս եւ Էջմիածին (1864)։ Այսպէս, ան ծանօթացած է Հայաստանի անցեալին, որ իր անմիջական հետաքրքրութեան առարկան էր, եւ անոր ներկային։ 1868ին Պոլիս վերադառնալով, կրկին Փոքր Ասիա ճամբորդած է մինչեւ 1870։ Իւրաքանչիւր ճամբորդութիւն առիթ մըն էր դրամներ եւ այլ հնատիպ նիւթեր հաւաքելու, զորս նուիրած է միաբանութեան թանգարանին եւ այլ հաստատութիւններու։ Վիեննա կարճատեւ վերադարձէ մը ետք, ան կրկին մեկնած է Պոլիս, ուր սկսած է գործակցիլ քաղաքի բոլոր հայ մշակութային հաստատութիւններուն հետ։ Ան դասախօսութիւններ տուած է դպրոցներու մէջ եւ հրատարակած է աշխարհագրութեան դասագիրք մը (1877)։

Լեւոն Ա. թագաւորի ոսկեդրամ

1875ին Սիպիլեան Վիեննայի Դրամագիտական Ընկերութեան թղթակից անդամ նշանակուած է՝ յունական եւ հայկական դրամներու իր մասնագիտութեան բերումով։ Ան դասաւորած է Պոլսոյ Օսմանեան թանգարանի հին շրջանի նիւթերը, իսկ 1876ին սուլթան Ապտիւլ-Ազիզ գնահատելով անոր արժանիքները, թանգարանի երկրորդ տեսուչ նշանակած է։ 1876ի վերջերուն, անխոնջ վանականը յաջողած է Կիլիկիա այցելելու իր երազը իրականացնել, իսկ Ապրիլ 1877ին, թանգարանին կողմէ առաքուած է Միջագետք՝ նիւթեր ձեռք բերելու համար։ Այս ճամբորդութիւնը ճակատագրական պիտի ըլլար։ Հ. Կղեմես Սիպիլեան, ֆիզիքապէս տկարացած՝ մնայուն ճամբորդութիւններու պատճառով, ծանրօրէն հիւանդացաւ թանջքով (dysentery)։ Գրեթէ կիսամահ հասնելով Տիգրանակերտ, ութը օր ետք իր մահկանացուն կնքած է՝ 23 Մայիս, 1878ին, ու հոն թաղուած։

Իր մահէն քիչ առաջ, Սիպիլեան ամբողջացուցած էր «Դասաւորութիւն Ռուբէնեան դրամոց» աշխատութիւնը, ուր առաջին անգամ ըլլալով մշակած, դասաւորած ու ժամանակագրական քննութեան ենթարկած էր Կիլիկիոյ հայկական պետութեան աւելի քան 2.000 դրամներ։ Ձեռագիրը մնացած է ընտանիքին մօտ, մինչեւ որ Մխիթարեան միաբանութիւնը գնած ու հրատարակած է 1892ին, Վիեննայի մէջ, Հ. Գրիգորիս Գալեմքեարեանի խմբագրութեամբ եւ լրացումներով։ Յառաջաբանին մէջ, հրատարակիչը նշած է, թէ միաբանութիւնը արդէն ունէր 15.000 դրամներու հաւաքածոյ մը, ներառելով՝ Արշակունեաց թագաւորութեան 220 եւ կիլիկեան ժամանակաշրջանէ 2.232 դրամներ, շնորհիւ Սիպիլեանի մնայուն ջանքերուն։ Իր գրախօսականին մէջ, Ս. Էջմիածնի «Արարատ» պաշտօնաթերթը գրած է. «Ահա մի գիրք, որ արժանի է զարդարելու իւրաքանչիւր հայի սեղան, եթէ թանկ են նրա համար իւր նախնեաց յիշատակարանները, եթէ նա ցանկանում է այդ յիշատակարանների անփոփոխ պատկերը իւր առաջ ունենալ»։



1980ին Քալիֆորնիոյ Հայ Դրամագիտական Ընկերութիւնը հրատարակած է յատուկ հատոր մը՝ Հ. Կղեմես վրդ. Սիպիլեանի մահուան հարիւրամեակին առիթով։

Birth of Clement Sibilian (February 17, 1824)

The nineteenth century was the time for the rediscovery of the Armenian past, with the two branches of the Mekhitarist Congregation in Venice and Vienna leading the charge. A monk from Vienna, Rev. Clement Sibilian, would become the pioneer of Armenian numismatics.

Born Mgrdich Sibilian in Constantinople on February 17, 1824, he entered the Mekhitarist monastery of Vienna in 1838. He became a member of the congregation in 1842 and was ordained a celibate priest in 1845, taking the name of Clement (Կղեմես in Armenian). He had started learning numismatics in the classes of Abbot Aristakes Azarian, who had begun the collection of coins of the Congregation in 1825. In 1846 he started writing what would be his magnum opus, Classification of Rupenian Coins, but he left the manuscript aside when he understood the lack of primary research in the field. He traveled through Armenia Minor in 1847-1849. In 1851 he published two books of general interest in Vienna: Hernán Cortés or the Conquest of Mexico as Continuation of Christopher Columbus and Terdat’s Isolation, the Last Days, and the Death (the latter was about Armenian king Terdat III). He was in Smyrna from 1853-1855. An attempt to go on a scientific expedition to Cilicia was botched by his superiors’ decision to send him to Constantinople and then, in October 1856, to Persia (Iran), where he spent twelve years at the helm of the Armenian Catholic community in Ispahan. In the meantime, he had started publishing articles on numismatics and antiquities in Armenian and European journals.

Golden coin of King Levon I

During his sojourn in Persia, Sibilian visited Tehran (1857), Tiflis and Echmiadzin (1864). Thus, he got acquainted with both the past of Armenia, his subject of interest, and the present. He returned to Constantinople in 1868 and went out in another field trip to Asia Minor until 1870. Each of his travels was an opportunity to collect coins and other antiquities, which he donated both to the museum of the Congregation and to other European institutions. After a short return to Vienna, he went back to Constantinople, where he started collaborating with all Armenian cultural institutions of the city. He gave lectures in the schools and published a textbook, Brief Geography for Children of Elementary School (1877).

In 1875 Sibilian was designated corresponding member of the Numismatic Society of Vienna as an expert in Greek and Armenian coins. He classified the ancient materials of the Ottoman Museum of Constantinople and in 1876 Sultan Abdul Aziz, in appreciation of his talents, designated him second director of the museum. In late 1876 he finally was able to visit Cilicia, and in April 1877 he was commissioned by the museum to go to Mesopotamia to acquire materials. This trip would prove fatal. Sibilian, physically weakened by continuous traveling, caught dysentery and arrived in a semi-comatose state to Diarbekir, where he passed away eight days later, on May 23, 1878, and was buried.

Shortly before his death, Sibilian had completed Classification of Rupenian Coins, where he processed, classified, and chronologically established for the first time more than two thousand coins of the Armenian state of Cilicia. The manuscript remained in the family until the Mekhitarist Congregation bought it and published it in 1892, in an edition prepared and updated by Rev. Fr. Krikoris Kalemkiarian. In the preface, the editor noted that the Mekhitarists of Vienna possessed a collection of 15,000 coins, including 220 coins from the Arsacid dynasty and 2,232 coins from the Cilician period, thanks to Sibilian’s continuous efforts. A review in the journal Ararat of the Catholicosate of Holy Echmiadzin remarked in 1893: “Here is a book that deserves to ornate the table of each Armenian, if the memorials of his ancestors are valuable to him, if he wants to have a permanent image of those memorials before him.” The Armenian Numismatic Society of California published a commemorative volume in 1980 on the centennial of Sibilian’s death.

Արմէն Գարօ (ծնունդ՝ 9 Փետրուար, 1872)

Արմէն Գարօ հայ ազատագրական շարժման ամենէն գործօն մասնակիցներէն էր ու կարգ մը ճակատագրական պահերու դերակատարը։ Պանք Օթոմանի գրաւումի ղեկավար, Օսմանեան Խորհրդարանի երեսփոխան, Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին դեսպան Ամերիկայի մէջ, «Նեմեսիս» գործողութեան կազմակերպիչ։

Ահա կարգ մը կարեւոր իրադարձութիւններ անոր հանրային կեանքէն, որ կանխահաս կերպով աւարտած է։

Գարեգին Փաստրմաճեան ծնած է Կարին (Էրզրում), 9 Փետրուար, 1872ին։ Քաղաքի «Սանասարեան» վարժարանի առաջին շրջանաւարտներէն մէկը եղած է 1891ին։ 1894ին մեկնած է Ֆրանսա, մտնելով Նանսիի համալսարանի երկրագործական վարժարանը։ Այս շրջանին նորակազմ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան շարքերը մտած է։

Զէյթունի ջարդերու սկզբնաւորութեան ան լքած է իր ուսումը՝ իր հայրենակիցներուն օգնութեան երթալու համար։ Անցած է Ժընեւ ու անկէ՝ Եգիպտոս, Զէյթունի դիմադրութեան օժանդակելու։ Այնուհետեւ վերադարձած է Թուրքիա։ Այս ժամանակին է, որ Արմէն Գարօ կեղծանունը որդեգրած է։

Ան կազմակերպիչներէն էր Պանք Օթոմանի գրաւումին՝ 26 Օգոստոս, 1896ին։ Բաբգէն Սիւնիի՝ դաշնակցական յեղափոխականներուն ղեկավարի սպանութենէն ետք, Արմէն Գարօ ստանձնած է ղեկը։ Դրամատան գրաւումի աւարտէն ետք, խումբը ղրկուած է Մարսէյլ, բայց անոնց Ֆրանսա մուտքը արգիլուած ըլլալով, Արմէն Գարօ մեկնած է Զուիցերիա եւ բնական գիտութիւններ ուսանած է Ժընեւի համալսարանը։

1898ին Հ. Յ. Դաշնակցութեան Բ. Ընդհանուր Ժողովին մասնակցելէ ետք, 1900ին շրջանաւարտ եղած է՝ քիմիագիտութեան տոքթորի տիտղոս ստանալով։ 1901ին Թիֆլիսի մէջ քիմիական հետազօտութեան տարրալուծարան մը բացած է։

Արմէն Գարօ շարունակած է իր յեղափոխական գործունէութիւնը եւ 1905-1907ի հայ-թաթարական բախումներու շրջանին կազմակերպած Թիֆլիսի հայերու ինքնապաշտպանութիւնը 500 կամաւորներու խումբով։

Երբ կեանքը բնականոն հունի մէջ մտած է Կովկասի մէջ, Արմէն Գարօ յաջողած է բարգաւաճ դիրք մը նուաճել։ Սակայն, այս իրավիճակը կարճ տեւած է։ 1908ի օսմանեան յեղափոխութենէն ետք, ան ընտրուած է Օսմանեան Խորհրդարանի երեսփոխան Էրզրումէն՝ Հ. Յ. Դ.ն ներկայացնելով։ Իր չորս տարուան պաշտօնավարութեան ընթացքին աշխատած է երկաթուղիի օրինագիծի մը ի խնդիր, որուն գլխաւոր նպատակը Արեւմտեան Հայաստանի նահանգներուն մէջ երկաթուղագիծերու կառուցումն էր։

Այնուհետեւ, 1913-1914ին աշխոյժ աշխատանք տարած է՝ հայկական վեց նահանգներու մէջ բարենորոգումներու կազմակերպութեան եւ գործադրութեան համար։ 1914ի աշնան, Դաշնակցութեան Ը. Ընդհանուր Ժողովէն ետք, յատուկ առաքելութեամբ Կովկաս անցած է՝ կամաւորական շարժումի կազմակերպութեան համար։

Նոյեմբեր 1914ին, երբ ռուս-թրքական պատերազմը սկսած էր, Արմէն Գարօ ռազմաճակատ մեկնած է, ընկերանալով Դրոյի հրամանատարութեան տակ յառաջացող կամաւորական երկրորդ գունդին՝ իբրեւ Թիֆլիսի Ազգային Բիւրոյի ներկայացուցիչ։ Երբ Դրօ ծանրօրէն վիրաւորուած է, Գարօ ժամանակաւորապէս ստանձնած է գունդի ղեկավարութիւնը Նոյեմբեր 1914 - Մարտ 1915 շրջանին։ Ան առաջիններէն էր, որ Վան մտած էր 1915ի ամրան՝ քաղաքի ազատագրումէն ետք։

Փետրուար 1917ի ռուսական յեղափոխութենէն ետք, Արմէն Գարօ եւ տոքթ. Յակոբ Զաւրիեւ գարնան առաքուած են Փեթրոկրատ՝ ռուսական ժամանակաւոր կառավարութեան հետ բանակցելու։ Յունիսին Ա. Գարօ մեկնած է Միացեալ Նահանգներ իբրեւ Թիֆլիսի Հայ Ազգային Խորհուրդի ներկայացուցիչ։ Հայաստանի անկախութենէն ետք, 1919ին Արմէն Գարօ դեսպան նշանակուած է ԱՄՆի մէջ։

Ուաշինկթըն հաստատուելով, քաղաքական ու դիւանագիտական աշխոյժ գործունէութեան ձեռնարկած է։ 1918-1919ին հրատարակած է երեք անգլերէն գրքոյկներ՝ Հայաստանի անկախութեան իրաւունքը հիմնաւորելով։ Միաժամանակ, Շահան Նաթալիի ու Ահարոն Սաչաքլեանի հետ գաղտնաբար ղեկավարած է «Նեմեսիս» գործողութիւնը։

Հայաստանի Հանրապետութեան անկումէն ետք, Արմէն Գարօ Եւրոպա վերադարձած է Նոյեմբեր 1922ին՝ հոգեպէս ընկճուած ու հիւանդ։ Մահացած է Ժընեւի մէջ, 23 Մարտ 1923ին, 51 տարեկանին։ «Ապրուած օրեր» յուշագրութիւնը լոյս տեսած է «Հայրենիք» ամսագրին մէջ (1923-1924) եւ ապա՝ առանձին գիրքով, 1948ին։

Այս անձնազոհ մարտիկին ու քաղաքական գործիչին անունը կը կրեն Հ.Ե.Դ.ի «Արմէն Գարօ» մասնաճիւղը (Ռէյսին, Ուիսքանսըն), Հ.Յ.Դ. «Արմէն Գարօ» Ուսանողական Միութիւնը՝ Գանատայի մէջ, եւ Հ.Յ.Դ. «Արմէն Գարօ» կոմիտէն (Նիւ Եորք)։

Birth of Armen Garo (February 9, 1872)

Armen Garo was an active participant in the Armenian liberation movement, and a protagonist of some of its more important moments. Leader of the occupation of the Ottoman Bank, deputy to the Ottoman Parliament, organizer of the Nemesis Operation, first ambassador of the Republic of Armenia to the United States; these were just a few highlights of his public life, which ended prematurely.

He was born in Karin (Erzerum) on February 1872 as Karekin Pastermadjian. He was one of the first graduates of the Sanasarian College of his hometown in 1891. Three years later, he went to France to study at the Agricultural School of the University of Nancy. In this period, he became a member of the newly founded Armenian Revolutionary Federation.

His plan to return to his hometown after graduation was thwarted when massacres began in Zeitun (Cilicia), and he left his studies to help his compatriots. He soon found himself in Geneva, and then he was sent to Egypt to assist the resistance in Zeitun. Afterwards, he returned to the Ottoman Empire. Around this time, he took the nom de guerre Armen Garo.

 

He was one of the organizers of the takeover of the Ottoman Bank in Constantinople by a group of A.R.F. revolutionaries on August 26, 1896. When Papken Siuni, the group leader, was killed, Armen Garo took over for the rest of the standoff.

When the occupation of the bank ended and the group of revolutionaries was sent to Marseilles, French Foreign Minister Gabriel Hanotaux declared them as persona non grata and denied their stay in France. Armen Garo moved to Switzerland and studied natural sciences at the University of Geneva.

He continued his active participation in the A.R.F. and was on the delegate roster of the second General Assembly of 1898. He graduated in 1900 and received a doctoral degree in physical chemistry. In 1901 he founded a laboratory in Tiflis for chemical research.

The scientist could not leave aside the patriot, and Armen Garo organized the self-defense of the Armenians in Tiflis during the Armeno-Tatar conflict of 1905-1907 with a group of 500 volunteers.

After the situation in the Caucasus returned to normalcy, he was able to create a fairly prosperous life for himself. He secured the right to develop a copper mine, and worked towards a partnership with a large company.

After the Ottoman Revolution of 1908, Armen Garo was elected deputy from Erzerum to the Ottoman Parliament, representing the Armenian Revolutionary Federation. During his four-year mandate, he worked tirelessly for a railroad bill whose main goal was to build railroads in Western Armenia.

After he finished his mandate in 1912, he participated actively in the organization and implementation of the Armenian reforms in the six Eastern vilayets of the Ottoman Empire in 1913-1914. In the autumn of 1914, a month and a half before the Ottoman Empire entered the war, Armen Garo went to the Caucasus on a special mission after the A.R.F. 8^th General Assembly at Erzerum. He joined the committee that had been appointed by the Armenian National Council of the Caucasus to organize the Armenian volunteer units.

In November of the same year, Armen Garo accompanied the second battalion of Armenian volunteers, commanded by Dro (Drastamat Kanayan), as representative of the executive committee of Tiflis. When Dro was seriously wounded in combat, Armen Garo replaced him from November 1914-March 1915 until he returned to active duty.

He went to Van in the summer of 1915, becoming one of the first to enter the city after the Russian troops and the Armenian volunteer battalions liberated it following the Van resistance.

After the Russian Revolution of February 1917, Armen Garo and Dr. Hakob Zavriev were sent to Petrograd in the spring to negotiate about Caucasian affairs with the Russian provisional government. In June he left for America as a representative of the Armenian National Council of Tiflis, which in May 1918 would declare the independence of Armenia. In 1919 Armen Garo was designated ambassador of Armenia to the United States.

He settled in Washington D.C., where he engaged in political and diplomatic action. He published three pamphlets in English: Why Armenia Should Be Free (1918), Armenia and Her Claims to Freedom and National Independence (1919), and Armenia a Leading Factor in the Winning of the War (1919).



He would also engage in covert action, as one of the main leaders of the Operation Nemesis, along with Shahan Natalie and Aharon Sachaklian, ensuring the logistics and the organization of the liquidation of Turkish genociders from 1919-1922.

After the fall of the Republic of Armenia, Armen Garo returned to Europe in November 1922, heartbroken and sick. He passed away in Geneva on March 23, 1923. His memoirs, Days that I Lived, were first serialized in the monthly Hairenik (1923-1924) and posthumously published in 1948 (there is an English translation by Haig T. Partizian, published in 1990 as Bank Ottoman).

Several organizational chapters have been named after him, including the AYF “Armen Garo” chapter (Racine, Wisconsin), the “Armen Karo” ARF Student Association of Canada, and the ARF "Armen Garo" committee (New York).

Յովհաննէս Քաջազնունի (ծնունդ՝ 1 Փետրուար, 1868)

Յովհաննէս Քաջազնունի՝ Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադիր հայրերէն, քաղաքական կարեւոր դէմք մը եղած է, ինչպէս եւ յայտնի ճարտարապետ մը Պաքուի ու Երեւանի մէջ։

Ծնած է 1 Փետրուար 1868ին, Ախալցխայի մէջ (Ջաւախք)։ Ծագումով էրզրումցի ընտանիքին բուն մականունը Իգիթխանեան էր, իսկ Քաջազնունիի մեծ հօր հայրը՝ Տէր Յովհաննէս քահանան, արտօնութիւն ստացած էր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսէն՝ մականունը Տէր-Յովհաննիսեանի վերածելու։ Իր կարգին, Քաջազնունի իր մականունը հայերէնի թարգմանած է ընտանեկան հին մականունէն (թրքերէն իգիթ «քաջ»)։

Ան իր նախնական ուսումը ստացած է Թիֆլիսի մէջ (1877-1886), նախ՝ մասնաւոր դպրոցի մը եւ ապա՝ ռէալական վարժարանին մէջ։ 1887ին մտած է Ս. Փեթերսպուրկի քաղաքացիական ճարտարագիտութեան հիմնարկը։ Երկու տարի ետք, ամուսնացած է Սաթենիկ Միրիմանեանի հետ՝ հակառակ անոր հօր ընդդիմութեան։ Վեց զաւակ ունեցած են՝չորս որդի եւ երկու դուստր, որոնցմէ երեքը պիտի զոհուէին հայրենիքի ծառայութեան մէջ։ Աշոտ պիտի մեռնէր Ղարաքիլիսէի ճակատամարտին, Արամ պիտի զոհուէր 1920ի ամառը՝ թաթար ապստամբներու դէմ պայքարելով Զանգիբասարի (Մասիս) շրջանին մէջ, իսկ Ռուբէն՝ Աշոտի երկուորեակ եղբայրը, Կարսի անկումէն ետք (1920) գերի առնուելով պիտի սպաննուէր թուրքերուն կողմէ։

Ուսման վերջին տարիներուն, Քաջազնունի մտած է Հ. Յ. Դաշնակցութեան շարքերը։ 1893ին շրջանաւարտ եղած է՝ ճարտարապետի տիտղոսով։ Այնուհետեւ աշխատած է Պաքուի մէջ (1893-1895)՝ շրջանային ճարտարապետութեան բաժանմունքին մէջ, Պաթում (1895-1897), Թիֆլիս (1897-1899)՝ քաղաքային վարչութեան իբրեւ շրջանային ճարտարապետ։ 1899ին վերադառնալով Պաքու, յաջորդ եօթը տարիներուն աշխատած է իբրեւ գլխաւոր ճարտարապետ՝ նաւթարդիւնաբերողներու խորհուրդին համար։ Նախագծած է հիւանդանոց մը, բնակելի շէնքեր եւ հիւրանոցներ Բալախանիի շրջանին մէջ։ Ան նաեւ նախագծած ու շինած է Ս. Թադէոս-Բարթողիմէոսի մայր տաճարը 1907-1911ին, որ խորհրդային վարչակարգին կողմէ պիտի քանդուէր 1930ական թուականներու սկզբնաւորութեան։



Մինչ այդ, Քաջազնունի քաղաքական կեանք մտած էր, 1906ին հայ-թաթարական հակամարտութեան հաշտարար յանձնախումբի անդամ ըլլալով։ 1909ին ձերբակալուած է ռուսական ոստիկանութեան կողմէ՝ Դաշնակցութեան գործին առնչութեամբ, իսկ 1911ին ստիպուած է երկիրը ձգել՝ Դաշնակցութեան դատավարութեան վկայ չկանչուելու համար։ Ապրած է Ֆրանսայի, Պելճիքայի եւ Վանի մէջ, ուր գրած է ռուսերէն յօդուածներ Շէյքսփիրի մասին։

Կովկաս վերադառնալով 1914ին, Քաջազնունի Հայ Ազգային Խորհուրդի անդամ ընտրուած է 1917ին, իսկ Փետրուար 1918ին՝ Անդրկովկասեան Սէյմի (խորհրդարան) անդամ։

Մայիս 1918ի ճակատագրական օրերուն, Քաջազնունի Տրապիզոնի եւ Պաթումի խաղաղութեան ժողովներուն մասնակցող հայկական պատուիրակութեան անդամ էր ։ Պաթումի դաշնագիրը ստորագրողներէն եղած է՝ 4 Յունիս, 1918ին։

Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութենէն ետք, Քաջազնունի վարչապետ նշանակուեցաւ։ Դահլիճը Թիֆլիսէն Երեւան փոխադրուած է 19 Յուլիսին։ Հոկտեմբերին, Հայաստանի Խորհուրդի (խորհրդարան) ճնշումին տակ, Քաջազնունի հրաժարականը ներկայացուցած է։ Ընդունելով կառավարութեան հրաժարականը, Խորհուրդը Քաջազնունիին յանձնած է նոր, համախոհական (coalition) կառավարութիւն կազմելու պաշտօնը։ Նոր կառավարութիւնը կազմուած է Դաշնակցութեան եւ Հայ Ժողովրդական Կուսակցութեան համաձայնութեամբ եւ տեւած է մինչեւ Յունիս 1919։ Միջոցին, Քաջազնունի Ապրիլ 1919ին Միացեալ Նահանգներ մեկնած է՝ տնտեսական ու քաղաքական օժանդակութեան շուրջ բանակցութիւններ վարելու, վարչապետի պաշտօնը ձգելով Ալեքսանդր Խատիսեանին։

Երեւան վերադառնալով Սեպտեմբեր 1920ին, խորհրդարանի որպէա փոխնախագահ գործած է, ապա ստանձնելով անոր նախագահի պաշտօնը 25 Նոյեմբերին՝ անկախութեան վերջին օրերուն։ Խորհրդայնացումէն ետք, Քաջազնունի ձերբակալուած եւ մէկուկէս ամիս բանտարկուած է, մինչեւ որ ազատ արձակուած է Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ։ Ապստամբութեան աւարտէն ետք, մեկնած է Հայաստանէն, ապրելով Իրան, Հնդկաստան, Եգիպտոս եւ Ռումանիա։ Կուսակցութեան վիճակին մասին զեկուցում մը գրած է՝ «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնն անելիք չունի այլեւս», որ հրատարակուած է 1923ին եւ մեծ բանավէճերու տեղի տուած։ 1924ին, Քաջազնունի հաստատուած է Խորհրդային Հայաստան։

Ան դասաւանդած է ճարտարապետական նախագծին մէջ Երեւանի պետական համալսարանին մէջ եւ Պետնախագիծի թեքնիք խորհուրդի անդամ եղած։ Նախագծած ու ղեկավարած է բամպակի գործարաններու շինութիւնը Երեւանի եւ Սարտարապատի մէջ, ձէթի եւ օճառի գործարաններ Երեւանի մէջ, եւ բնակելի շէնքեր աշխատաւորներու համար։ Ան նաեւ կարգ մը շէնքեր շինած է Լենինականի (Գիւմրի) մէջ, 1926ի երկրաշարժէն ետք։

Քաջազնունի ստալինեան մաքրագործումներու զոհ դարձած է։ Ձերբակալուած է 1937ին եւ բանտին մէջ մահացած 15 Յունուար, 1938ին՝ թոքատապէ։ Այլապէս, արդէն մահուան դատապարտուած էր 5 Դեկտեմբեր 1937ի որոշումով, զոր բանտի բժիշկը կրցած է առժամաբար յետաձգել տալ։ Անոր արխիւները բռնագրաւուած ու անհետ կորսուած են։ Քաջազնունի արդարացուած է 1955ին, բայց իր անունը շուքի մէջ մնացած է մինչեւ խորհրդային վարչակարգի աւարտը։

Ըստ որոշ տուեալներու, Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին վարչապետը թաղուած է Կոզեռնի գերեզմանատան մէջ, բայց գերեզմանատունը աւելի ուշ քանդուած է եւ գերեզմանը՝ կորսուած։ Անոր աղջիկներէն Մարգարիտի ջանքերուն շնորհիւ, խորհրդանշական գերեզմանաքար մը կանգնած է Թոխմախ լիճի քաղաքային գերեզմանատան մէջ։

Birth of Hovhannes Kajaznuni (February 1, 1868)

Hovhannes Kajaznuni was an important political figure, particularly in the crucial years of 1917-1920, and became one of the founding fathers of the Republic of Armenia as its first prime minister. He also was an accomplished architect, with important work done in Baku before the Russian Revolution and Armenia after the sovietization.

He was born on February 1, 1868, in Akhaltskha (now Akhaltsikhe in the region of Javakhk, Georgia). His family was originally from Erzerum. Their original surname was Igitkhanian, and his great-grandfather, a priest called Ter Hovhannes, had received permission from the Catholicos of All Armenians to change the surname to Ter-Hovhannisian. At his turn, his great-grandson translated the family name into Armenian, turning Igitkhanian into Kajaznuni; igit means “brave” in Turkish (kaj in Eastern Armenian, kach in Western).

Kajaznuni studied in Tiflis from 1877-1886, first in a private school and then in the royal school. In 1887 he entered the Institute of Civil Engineering in St. Petersburg. Two years later, he married Satenik Mirimanian, despite her father’s opposition. They would have six children (four boys and two girls), and they would lose three of them to the service of the homeland. Ashot would die in the aftermath of his participation in the battle of Gharakilise (1918); Aram would die in the summer of 1920 fighting Tatar rebels in the region of Zangibasar (Masis); Ashot’s twin brother, Ruben, would be taken prisoner and killed by the Turks after the occupation of Kars (1920).

In his last years of studies, Kajaznuni joined the Armenian Revolutionary Federation. He graduated in 1893 with the title of architect. He moved to Baku, where he worked as engineer-architect in the regional architecture department from 1893-1895. After working for two years as an architect in Batum, from 1897-1899 he was a district architect for the municipal administration of Tiflis. He returned to Baku in 1899 and worked for the next seven years in the Oilmen’s Council as chief architect. He designed a hospital, residential buildings, and hotels in the area of Balakhan. He was also the designer and builder of the Cathedral of St. Thaddeus and Bartholomew in downtown Baku from 1907-1911, which would be destroyed by the Soviet Azerbaijani regime in the early 1930s.

Meanwhile, Kajaznuni had actively entered political life in 1906, becoming a member of the committee to end the Armeno-Tatar conflict in Baku. In 1909 he was arrested by the Russian police within the case that had been opened against the A.R.F. and left the empire in 1911 to avoid testifying in the trial. He lived in France, Belgium, and in the city of Van, in Western Armenia, where he wrote various articles in Russian on Shakespeare.

Returning to the Caucasus in 1914, he was elected a member of the Armenian National Council in 1917 and, after the Russian Revolution, he was elected to the Transcaucasian Parliament (Seim) in February 1918.

In the critical days of May 1918, Kajaznuni was a member of the Armenian delegation that participated in the conferences of peace in Trabizond and Batum. He was among the signatories of the Treaty of Batum on June 4, 1918, a few days after Armenia had declared its independence.

After the foundation of the Republic, Kajaznuni was designated first Prime Minister. The cabinet moved to Yerevan from Tiflis on July 19, 1918. In October, under pressure from the Council (Parliament) of Armenia, Kajaznuni resigned, but was charged by the Council with the formation of a new coalition government. The coalition was formed by the A.R.F. and the Armenian Populist Party, and would last until June 1919. Meanwhile, in April 1919 Kajaznuni traveled to the United States as part of a delegation to negotiate political and economic help to Armenia, and left the position of prime minister to Alexander Khadisian.

He returned to Armenia in September 1920 and was named vice-president of the Parliament, becoming president in the last days of the Republic, on November 25. After the sovietization, Kajaznuni was arrested and spent a month and a half in prison, until he was liberated by the February rebellion. In April 1921, after the failure of the rebellion, he left Armenia and lived in Iran, India, Egypt, and Romania. He wrote a report on the party’s situation, The Armenian Revolutionary Federation Has Nothing to Do Any Longer, which was published in 1923 and generated a big controversy. In 1924 he returned to Soviet Armenia.

He taught architectural planning at Yerevan Statue University and was a member of the technical council of the Institute of State Planning. He designed and directed the construction of cotton factories in Yerevan and Sardarabad, oil and soap factories in Yerevan, and housing for workers. He also built various buildings in Leninakan (nowadays Gyumri) after the earthquake of 1926. 

Kajaznuni was a victim of the Stalinist purges. His past condemned him. He was arrested in 1937 and died on January 15, 1938 from pneumonia in the prison of Yerevan. Otherwise, he had been condemned to be shot on December 5, 1937, but the prison doctor had temporarily postponed the sentence. His archives were confiscated and disappeared. Kajaznuni was rehabilitated in 1955, but his name remained in the shadows until the end of the Soviet period.

According to certain data, the first primer minister of the Republic of Armenia was buried in the cemetery of Kozern, in Yerevan. However, the cemetery was later destroyed and his tomb was lost. Thanks to the efforts of Kajaznuni’s daughter Margarit, a symbolic tombstone was erected in the city cemetery of Tokhmakh Lake.