Գէորգ Էմին (ծնունդ՝ 30 Սեպտեմբեր, 1919)

Այս տարի Գէորգ Էմինի ծննդեան հարիւրամեակն է։ Ան հանդիսացած է 20րդ դարու երկրորդ կէսի Հայաստանի բանաստեղծութեան կարեւոր անուններէն մէկր՝ Եղիշէ Չարենցի մահէն ետք, Համօ Սահեանի, Յովհաննէս Շիրազի, Սիլվա Կապուտիկեանի, Հրաչեայ Յովհաննիսեանի եւ մանաւանդ՝ Պարոյր Սեւակի կողքին։

Աւազանի անունով՝ Գէորգ Մուրադեան, ծնած է 30 Սեպտեմբեր, 1919ին, Աշտարակ քաղաքին մէջ։ 1930ական թուականներուն, «կոմունիստական մկրտութիւններ»ու ժամանակ, ստիպուած է Կառլեն անունը որդեգրել։ 1940ին աւարտած է Երեւանի Կ. Մարքսի անուան պոլիտեխնինկական ինստիտուտի (այժմ՝ Հայաստանի պետական ճարտարագիտական համալսարան) ջրային թեքնիքի բաժինը։ Սակայն, շուտով անցած է գրականութեան կալուածը։ Նոյն տարին, լոյս ընծայած է իր երեխայրիքը՝ «Նախաշաւիղ» հատորը, զոր ստորագրած է Գէորգ Էմին անունով։ 1940-1942ին աշխատած է Մատենադարանին եւ Վարդենիսի շրջանին մէջ։ 1942-1944ին զինուորագրուած է ու մասնակցած՝ Բ. Աշխարհամարտին, ուր եւ վիրաւորուած է։

1949-1950ին Գ. Էմին մեկնած է Մոսկուա, ուր ուսանած է գրականութեան հիմնարկին կից հայ գրողներու աշխատանոցին մէջ։ Վերադառնալով Հայաստան, Մոսկուայի գրական շաբաթաթերթ «Լիտերատուրնայա Գազետա»յի երեւանեան թղթակիցը եղած է 1951-1954ին։ 1951ին ստացած է Խորհրդային Միութեան պետական մրցանակը «Նոր ճանապարհ» հաւաքածոյին համար, որ լոյս տեսած էր երկու տարի առաջ։ 1954ին դարձեալ մեկնած է Մոսկուա, ուր մինչեւ 1956 հետեւած է Խորհրդային Միութեան Գրողներու Միութեան կից բարձրագոյն գրական դասընթացքներուն։

Ստալինեան տարիներուն, Էմին սկսած էր իր սեփական ձայնը գտնել՝ հակառակ գաղափարական սահմանափակումներուն եւ քննադատութիւններուն։ Անոր բանաստեղծութիւնը, ուր մարդկութեան, հայ ժողովուրդի եւ հայրենիքի մասին մտորումները յօրինումի աւելի ազատ ոճով կ՚արտայայտուէին, 1960ական թուականներէն արժանացան գրաքննադատներու յատուկ ուշադրութեան։ 1968-1972ին Գ. Էմին Հայաստանի Գրողներու Միութեան ռուսերէն պաշտօնաթերթին՝ «Լիտերատուրնայա Արմենիա» ամսագրի գլխաւոր խմբագիր եղած է։ Այնուհետեւ, իբրեւ աւագ գիտաշխատող աշխատած է Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի Արուեստի հիմնարկին մէջ։ 1976ին երկրորդ անգամ արժանացած է Խորհրդային Միութեան պետական մրցանակին՝ «Հող, սէր, դար» ժողովածուին համար, իսկ 1979ին ստացած է «Չարենց» մրցանակը Հայաստանի մէջ։

Բանաստեղծական մնայուն արտադրած կողքին, որ ամփոփուած է շուրջ երկու տասնեակ հատորներու մէջ, Գէորգ Էմին նաեւ փորձագրութիւններու եւ ակնարկներու բեղուն հեղինակ է, որոնք նոյնպէս լոյս տեսած են քանի մը հատորներով, որոնցմէ ամենէն ժողովրդականը «Եօթը երգ Հայաստանի մասին»ն է (1974)։ Վերջինը բխած է 1967ի Գրիգոր Մելիք-Աւագեանի համանուն վաւերագրական ֆիլմէն, որուն բեմագիրը գրած է բանաստեղծը, եւ որ շահած է մրցանակներ Երեւանի եւ Լենինկրատի (Ս. Փեթերսպուրկ) մէջ։ Գէորգ Էմին եղած է բեղուն թարգմանիչը եւ իր լաւագոյն գործերը ամփոփուած են «Գիրք թարգմանութեանց» (1984) հատորին մէջ։ Միաժամանակ, անոր բանաստեղծութիւնները թարգմանուած են բազմաթիւ լեզուներով, ներառեալ՝ անգլերէնով (1988)։

Էմին ոչ-յարմարող ու ըմբոստ նկարագրով գրագէտ մը եղած է, որ 1988էն սկսեալ իր փորձագրութիւններով վեր հանած է խորհրդային անցեալի մինչ այդ թաքուն էջեր։ Ան իր մահկանացուն կնքած է 11 Յունիս 1998ին, 78 տարեկանին։

Birth of Gevorg Emin (September 30, 1919)

This year is the hundredth birth anniversary of Gevorg Emin, one of the fine names of the poetry of Armenia in the second half of the past century, along with Hamo Sahian, Hovhannes Shiraz, Silva Kaputikian, Hrachia Hovhannisian, and especially Paruyr Sevak, who took the mantle after the death of Yeghishe Charents during the Stalinist purges.

He was born Gevorg Muratian on September 30, 1919, in the town of Ashtarak. He was forced to adopt the name Karlen in the 1930s, at a time when there was the so-called “Communist baptisms.” In 1940 he graduated from the school of Hydrotechnics of the Polytechnic Institute “Karl Marx” of Yerevan (now the State Engineering University of Armenia). However, he soon shifted to literature and in the same year published his first book of poetry, Initial Path, in 1940, which he signed Gevorg Emin. He worked from 1940-1942 at the Matenadaran and in the district of Vardenis. He was wounded during his participation in World War II from 1942-1944.

Emin went to study at the studio of Armenian writers, which was attached to the Literary Institute of Moscow, from 1949-1950. He returned to Armenia and became the Yerevan correspondent of the Moscow literary weekly Literaturnaya Gazeta (1951-1954). In 1951 he won the State Prize of the Soviet Union for his collection New Road, published two years before. In 1954 he was back to the Soviet capital and studied until 1956 in the higher literary courses adjunct to the Writers Union of the Soviet Union.

In the Stalin years, Emin had started finding his own voice amid ideological restraints and criticism. His poetry, where the reflections on humanity, his people, and the homeland were matched with a more free style in composition, gained critical attention from the 1960s. Between 1968 and 1972 he was the editor in chief of the monthly Literaturnaya Armenia, published by the Writers Union of Armenia in Russian. Afterwards, he entered the Institute of Art of the Academy of Sciences as a senior researcher. In 1976 he won the State Prize of the Soviet Union for the second time after the publication of his book Land, Love, Century, and in 1979 he won the prize “Charents” in Armenia.

Besides a steady flow of poetry, published in some two dozen books, Emin was also a prolific author of essays, which were collected in several volumes, including Seven Songs about Armenia (1974), the most popular. The latter was derived from his script for the homonymous film, shot in 1967 by Grigor Melik-Avakian, which earned prizes in festivals in Yerevan and Leningrad (St. Petersburg). He was a prolific translator and gathered his best works in Book of Translations (1984). At the same time, his poetry was translated into many languages, including English (Land, Love, and Century, 1988).

Gevorg Emin was always a non-conformist writer, and his essays published in the twilight of the Soviet regime and in the first years of independence brought new elements to understand the immediate past. He passed away on June 11, 1998, at the age of seventy-eight.

Birth of Yervant Odian (September 19, 1869)

A century and a half ago, “the greatest Armenian satirist born for laughter” after Hagop Baronian, in the words of novelist Shirvanzade, was born in Constantinople. Yervant Odian would surpass Baronian, the premier name in Armenian satirical literature, by the sheer number and variety of his works. His ability to write stories at any given instant was unique. Many of Odian’s works were published in daily installments, following the French model of the feuilleton, and some of them remained unpublished as books for long decades.

Born on September 19, 1869, Օdian grew up at the home of his uncle, the statesman and political figure Krikor Odian, where he witnessed the debates of famous literary names. He attended the Berberian Lyceum from 1882-1883, but he dropped out due to his weakness and completed his education with private tutors and insatiable reading in Armenian and French.

He started his literary career in 1887 with translations and literary studies. Five years later, he became assistant editor of the famous daily Hairenik of the Ottoman capital. He was producing a steady flow of chronicles, short stories, and novellas, drawing upon social and political issues. In 1896 Odian became editor of Hairenik, but in the same year, the persecutions and massacres started in Constantinople prompted him to leave the Ottoman Empire. For the next twelve years he would live as an exile in Greece, Paris, England, Austria, Egypt, and India, which he later portrayed in a memoir entitled Twelve Years Out of Constantinople (1912-1913). He published several newspapers in Greece, Paris, and Egypt, and wrote many works, including a series of stories under the title of The Parasites of the Revolution (1899).

After the Ottoman Revolution, Odian returned to Constantinople in 1909. He continued writing and publishing several satirical newspapers. In the period 1909-1915 he wrote several of his masterpieces of political and social satire: the first two parts of his novel The Comrade Panchooni (1910 and 1914), Family, Honor, Moral (1910), The Letters of a Trader (1914), The Wife of the Councilman (1915), two detective novels about the tyrannical rule of Abdul Hamid, Abdul Hamid and Sherlock Holmes (1911) and Saliha Hanum or the Army against the Tyrant (1912), his satirical profiles of Armenian political representatives ( Our Deputies, 1913). He also translated from French into Armenian Leo Tolstoy’s Resurrection (1910) and Anna Karenina (1911), as well as works by Emile Zola, Feodor Dostoyevsky, Maxim Gorky, Mark Twain, and others. He also wrote a series of profiles of Armenian politicians, called Our Deputies (1913).

Odian avoided the roundup of April 24, 1915, but was arrested in August 1915 and deported. However, he survived three years and a half of a deportee life, and he depicted his recollections in the memoir Accursed Years (1918-1919). He returned to Constantinople after the armistice of October 1918 and resumed his literary activities, again contributing to newspapers (he contributed daily columns to various newspapers simultaneously) while editing some newspapers of his own and writing more novels, such as the three-volume The Spy Number 17 (1919-1921) and several others.

Like many other intellectuals, Odian abandoned Constantinople in 1922 after the triumph of the Kemalist movement and moved to Bucharest (Romania). Two years later, he moved to Tripoli (Lebanon), and then to Cairo (Egypt). He passed away օ n October 3, 1926, and was buried at the cemetery of Mar Mina.

The works of Yervant Odian have been translated into many languages (Turkish, French, Bulgarian, Greek, Spanish, and others). Both Comrade Panchooni and Accursed Years have been translated into English.

In 1964 Odian’s story “The False Spy,” directed by Henrik Malian, became one of the episodes of the film Monsieur Jacques and the Others, produced by Armenfilm. Almost three decades later, in 1992, Arman Manarian directed a cinematographic version of Comrade Panchoon that was also released by Armenfilm in Armenia. A street of Yerevan and a school in Vagharshapat have been named after Yervant Odian.

Երուանդ Օտեան (ծնունդ՝ 19 Սեպտեմբեր, 1869)

Մէկուկէս դար առաջ, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կը ծնէր վիպասան Շիրվանզադէի խօսքերով՝ «ծիծաղի համար ծնուած մեծագոյն հայ երգիծաբանը» Յակոբ Պարոնեանէն ետք։ Երուանդ Օտեան պիտի գերազանցէր հայոց երգիծաբանութեան հայր Պարոնեանը իր արտադրութեան թիւով ու տեսականիով։ Ան ունէր որեւէ պահու արտադրելու իւրայատկութիւնը։ Օտեանի գործերը յաճախ հրատարակուած են օրաթերթերուն մէջ որպէս թերթօն, ֆրանսական feuilleton -ի օրինակով. շատերը լոյս տեսած են առանձին գիրքով, իսկ ուրիշներ՝ երկար տասնամեակներ անտիպ մնացած։

Օտեան ծնած էր 19 Սեպտեմբեր 1869ին ու հասակ առած՝ քաղաքական գործիչ ու պետական պաշտօնատար հօրեղբօր՝ Գրիգոր Օտեանի յարկին տակ, ուր ականատես եղած է գրական յայտնի անուններու զրոյցներուն, բանավէճերուն։ Մէկ տարի (1882-1883) Պէրպէրեան վարժարան յաճախելէ ետք, իր ֆիզիքական տկարութեան պատճառով կը ձգէ ու կ՚անցնի տնային անձնական դասերու եւ անյագուրդ ընթերցանութեան՝ հայերէն ու ֆրանսերէն լեզուներով։

Գրական ասպարէզ նետուած է 1887ին թարգմանութեամբ եւ գրական ուսումնասիրութիւններով։ Հինգ տարի ետք, Պոլսոյ յայտնի «Հայրենիք» օրաթերթին օգնական խմբագիրը դարձած է՝ Արփիար Արփիարեանի օրով։ Ան յարատեւօրէն քրոնիկ արտադրած է, պատմուածքներ եւ վիպակներ ու վէպեր, իր նիւթերը վերցնելով ընկերային եւ քաղաքական կեանքէն։ 1896ին Օտեան դարձած է «Հայրենիք»ի խմբագիր, սակայն նոյն տարին, երբ հալածանքն ու ջարդը սկսած էին Պոլսոյ մէջ, ստիպուած է լքել Օսմանեան կայսրութիւնը։ Յաջորդ տասներկու տարիները տարագրութեան մէջ ապրած է՝ Յունաստան, Փարիզ, Անգլիա, Աւստրիա, Հնդկաստան ու Եգիպտոս, ինչ որ յետագային նկարագրած է «Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս» (1912-1913) յուշագրութեան մէջ։ Հրատարակած է քանի մը թերթեր Յունաստանի, Փարիզի եւ Եգիպտոսի մէջ, եւ գրած քանի մը գործեր, ինչպէս նաեւ՝ պատմուածքներու շարք մը «Յեղափոխութեան մակաբոյծները» անունին տակ (1899)։

Օսմանեան յեղափոխութենէն ետք, Օտեան 1909ին Պոլիս վերադարձած է։ Շարունակած է գրական գործը, հրատարակելով բազմաթիւ երգիծական թերթեր։ 1909-1915 շրջանին արտադրած է իր քաղաքական եւ ընկերային-երգիծական գլուխ գործոցներէն մէկ քանին. «Ընկեր Փանջունի»ի առաջին երկու բաժինները (1910 եւ 1914), «Ընտանիք, պատիւ, բարոյական» (1910), «Վաճառականի մը նամակները» (1914), «Թաղականին կնիկը» (1915), երկու արկածախնդրական վէպեր Ապտուլ Համիտի բռնապետական կառավարութեան մասին՝ «Ապտուլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս (1911) եւ «Սալիհա Հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ» (1912), եւ քաղաքական ներկայացուցիչներու երգիծական դիմաստուերները՝ ««Մեր երեսփոխանները» (1913) խորագրով։ Օտեան նաեւ ֆրանսերէնէ հայերէնի թարգմանած է Լէոն Թոլսթոյի «Յարութիւն»ը (1910) եւ «Աննա Քարանինա»ն (1911), ինչպէս նաեւ Էմիլ Զոլայէն, Ֆէոտոր Տոսթոյեւսքիէն, Մաքսիմ Կորքիէն, Մարք Թուէյնէն եւ ուրիշներէ գործեր։

Օտեան յաջողած է խուսափիլ Ապրիլ 24, 1915ի ձերբակալութիւններէն, բայց Օգոստոսին թուրք ոստիկանութեան ձեռքը ինկած ու աքսորուած է։ Սակայն, երեք ու կէս տարի վերապրած է աքսորականի կեանքին, զոր նկարագրած է իր յուշագրութեան մէջ՝ «Անիծեալ տարիներ» (1918-1919)։ Պոլիս վերադարձած է Հոկտեմբեր 1918ի զինադադարէն ետք եւ վերսկսած՝ գրական գործունէութեան, վերստին աշխատակցելով թերթերու —միաժամանակ քանի մը թերթերու մէջ ամէնօրեայ սիւնակներ լեցնելով— մինչ կարգ մը թերթեր կը խմբագրէր եւ վէպեր կը գրէր, ինչպէս՝ «Թիւ 17 խաֆիէն» (1919-1921) եւ այլն։

Այլ մտաւորականներու օրինակով, Օտեան լքած է Կոստանդնուպոլիսը 1922ին քեմալական շարժումի յաղթանակէն ետք եւ փոխադրուած՝ Պուքրէշ (Ռումանիա)։ Երկու տարի ետք, անցած է Թրիփոլի (Լիբանան), ապա՝ Գահիրէ (Եգիպտոս)։ Իր մահկանացուն կնքած է 3 Հոկտեմբեր 1926ին ու թաղուած՝ Մար Մինայի գերեզմանատան մէջ։ Օտեանի գործերը թարգմանուած են քանի մը լեզուներու՝ թրքերէն, ֆրանսերէն, պուլկարերէն, յունարէն, սպաներէն եւ այլն։ «Ընկեր Փանջունի»ն եւ «Անիծեալ տարիներ»ը թարգմանուած են նաեւ անգլերէնի։

1964ին Օտեանի «Կեղծ լրտեսը» պատմուածքը Հենրիկ Մալեանի բեմադրութեամբ դարձած է «Մսիօ Ժագ եւ միւսները» ֆիլմաշարի մէկ բաժինը՝ Հայֆիլմի արտադրութեամբ։ Մօտաւորապէս երեք տասնամեակ ետք, 1992ին, Արման Մանարեան բեմադրած է «Ընկեր Փանջունի» ժապաւէնը, որ կրկին Հայֆիլմի արտադրութիւնն էր, Հայաստանի մէջ։ Երեւանի փողոց մը եւ դպրոց մը կը կրեն Երուանդ Օտեանի անունը։ 

Birth of Dzerentz (September 16, 1822)

Like Raffi among Eastern Armenians, Dzerentz was a popular novelist among Western Armenians whose historical novels, although far removed in time from the present, inspired many with patriotic ideas.

He was born Hovsep Shishmanian on September 16, 1822, in Constantinople, in an Armenian Catholic family. At the age ten, his parents sent him to the Mekhitarist monastery on the island of San Lazzaro (Venice), but after five years of studies, he refused to become a celibate priest, and in 1837 returned to his birthplace. He worked for a few years as a teacher of Armenian language, literature, and history, and in 1843 he traveled to Tiflis, starting a long journey through Eastern and Western Armenia to get acquainted with the places and the people of the homeland. He would later contribute his impressions to Armenian newspapers in Constantinople, adopting the pseudonym Dzerentz ( dzer means “old person” in Armenian).

In 1848 Dzerentz decided to pursue medical studies and departed for Paris, where he studied Medicine at the Sorbonne, while at the same time he taught at the Samuel-Moorat lyceum of the Mekhitarists in Paris. The revolution of 1848 in France, which spread throughout Europe, and the Italian liberation movement had a great impact over the future writer’s thinking. He made friends with other Armenian students in the French capital, like Krikor Odian, Nahabed Rusinian, and Stepan Voskan, who would have an important role in the “awakening” ( Zartonk ) of Western Armenian intellectual life.

After graduation, Dzerentz returned to Constantinople in 1853 and pursued his professional career, while actively participating in Armenian public life. He wrote articles about educational issues, participated in the preparatory works of the Armenian Constitution passed in 1860, and fought against the confessional disputes that plagued the Armenian Catholic community.

On the eve of the rebellion of Zeitoun (1862), Dzerentz traveled to Cilicia with the aim of working in the educational field and opening an agricultural school. However, he was subject to political persecution and forced to return to Constantinople.

Through Krikor Odian’s intervention, Dzerentz went to work at one of the hospitals of Constantinople as a physician in 1872. Two years later, his wife passed away, leaving him alone with his fourteen-year-old daughter Takouhi. A year later, the intrigues of some French Catholic nuns forced the director of the hospital to fire him. In 1876 the Ottoman government sent him to Cyprus, then an exile area, to work as a doctor.

Two years later, Dzerentz abandoned the Ottoman Empire and moved to Tiflis with his daughter, who had married there. In the last ten years of his life, he would become a very popular novelist, making an important contribution to the genesis and development of the historical novel. In 1877 he had published his first novel, Toros, Son of Levon , about the life and exploits of prince Toros of Cilicia (1145-1169), which enjoyed huge success. Once in Tiflis, he taught at the Nersisian School and in 1877-1878 he traveled to Van, Alashkert, and Basen to bring medical help to the population during the Russian-Turkish war.

Dzerentz published in rapid succession his second novel, Travails of the Ninth Century (1879), which dealt with the rebellion of villager Hovnan of Sassoun against the Arab domination in 852-853, and his third novel, Teotoros Reshtuni (1881), about the situation in Armenia during the Byzantine-Persian wars of the seventh century. The popularity of Dzerentz novels would survive him until our days.

The writer lost his twenty-four-year-old daughter in 1884, and this was a terrible blow for him. His health quickly decayed and he died in Tiflis from a heart attack on February 17, 1888, at the age of sixty-six.

Ծերենց (ծնունդ՝ 16 Սեպտեմբեր, 1822)

Ինչպէս Րաֆֆին՝ արեւելահայերու մէջ, Ծերենց ժողովրդական վիպագիր մը եղած է արեւմտահայերու մէջ, որուն պատմավէպերը, հեռու անցեալին մէջ ընթանալով հանդերձ, շատերը ներշնչած են հայրենասիրական գաղափարներով։

Բուն անունով՝ Յովսէփ Շիշմանեան, ծնած է 16 Սեպտեմբեր, 1822ին, Պոլիս, կաթողիկէ ընտանիքի մը ծոցին մէջ։ Տասը տարեկանին, ծնողները զինք ղրկած են Ս. Ղազար, բայց Մխիթարեան վանքին մէջ հինգ տարուան ուսումէ ետք, մերժած է կուսակրօն քահանայ դառնալ, ու 1837ին վերադարձած՝ իր ծննդավայրը։ Հայերէնի, հայոց պատմութեան ու գրականութեան ուսուցչութեամբ զբաղած է քանի մը տարի, եւ 1843ին Թիֆլիս ճամբորդած, սկսելով երկար շրջագայութիւն մը Արեւելեան եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ՝ հայրենի հողին ու ժողովուրդին ծանօթանալու նպատակով։ Աւելի ուշ, իր տպաւորութիւնները պիտի հրատարակէր պոլսահայ մամուլին մէջ, որդեգրելով Ծերենզ գրչանունը։

1848ին, ապագայ վիպասանը որոշած է բժշկական ուսման հետեւիլ, մեկնելով Փարիզ։ Հոն, միաժամանակ ուսանած է Սորպոնի մէջ եւ դասաւանդած՝ Մխիթարեաններու Սամուէլ-Մուրատեան վարժարանին մէջ։ 1848ի ֆրանսական յեղափոխութիւնը, որուն ալիքները սփռուած են Եւրոպայի տարածքին, եւ իտալական ազատագրական շարժումը մեծապէս ներգործած են գրագէտի աշխարհահայեացքին վրայ։ Ան բարեկամական կապեր հաստատած է Փարիզ ուսանող այլ պոլսահայ մտաւորականներու հետ, ինչպէս Գրիգոր Օտեան, Նահապետ Ռուսինեան եւ Ստեփան Ոսկան, որոնք կարեւոր դեր պիտի ունենային Զարթօնքի շարժումին մէջ։

Շրջանաւարտ ըլլալէ ետք, 1853ին Ծերենց վերադարձած է Պոլիս ու իր ասպարէզով զբաղած, միաժամանակ գործօն մասնակցութիւն բերելով հայ հանրային կեանքին։ Յօդուածներ գրած է կրթական հարցերու շուրջ, Ազգային Սահմանադրութեան նախապատրաստական աշխատանքներուն մասնակցած է, եւ պայքարած է հայ կաթողիկէ համայնքի դաւանական վիճաբանութիւններուն դէմ։

Զէյթունի ապստամբութեան (1862) նախօրեակին, Ծերենց մեկնած է Կիլիկիա՝ կրթական կալուածին մէջ աշխատելու համար, նպատակ ունենալով՝ բանալ երկրագործական դպրոց մը։ Սակայն, քաղաքական հետապնդումները զինք ստիպած են Պոլիս վերադառնալ։

Գրիգոր Օտեանի միջամտութեամբ, Ծերենց Պոլսոյ հիւանդանոցներէն մէկուն կողմէ գործի ընդունուած է 1872ին։ Երկու տարի ետք, անոր կինը մահացած է, զինք առանձին ձգելով 14ամեայ աղջկան՝ Թագուհիին հետ, իսկ 1875ինն քանի մը ֆրանսացի կաթողիկէ մայրապետներու բանսարկութիւնները ստիպած են հիւանդանոցի տնօրէնը՝ Ծերենցը գործէ հեռացնելու։ 1876ին, օսմանեան կառավարութիւնը զինք ղրկած է Կիպրոս, որ այն ատեն աքսորավայր մըն էր, իբրեւ բժիշկ աշխատելու։

1878ին, Ծերենց հաստատուած է Թիֆլիս իր աղջկան հետ, որ հոն ամուսնացած էր։ Իր կեանքի վերջին տասնամեակին, ան շատ ժողովրդական վիպասան մը պիտի դառնար՝ պատմավէպի ծագման ու զարգացման կարեւոր նպաստ բերելով։ 1877ին, լոյս տեսած էր անոր առաջին ու ամենէն յաջող վէպը՝ «Թորոս Լեւոնի», ուր կը նկարագրէ Կիլիկիոյ Թորոս Բ. իշխանապետի (1145-1169) կեանքն ու քաջագործութիւնները։ Թիֆլիսի մէջ, Ծերենց դասաւանդած է Ներսիսեան վարժարանին մէջ, իսկ 1877-1878ին ճամբորդած է Վան, Ալաշկերտ ու Բասէն՝ ռուս-թրքական պատերազմէն տուժած բնակչութեան բժշկական օժանդակութիւն մատուցելու համար։

Ծերենց ետեւ-ետեւի հրատարակած է իր յաջորդ վէպերը՝ «Երկունք Թ. դարու» (1879) եւ «Թէոդորոս Ռշտունի» (1881)։ Առաջինը՝ Յովնան Խութեցիի արաբական տիրապետութեան դէմ ապստամբութիւնը կը նկարագրէ (852-853), իսկ երկրորդը՝ 7րդ դարու բիւզանդա-պարսկական պատերազմներու շրջանին Հայաստանի վիճակը։ Վիպասանին ժողովրդականութիւնը երկարաձգուած է մինչեւ մեր օրերը։

1884ին, գրագէտը կորսնցուցած է իր մէկ հատիկ աղջիկը։ Այս ահաւոր հարուածը պատճառ դարձած է անոր առողջութեան կտրուկ վատթարացումին, որուն հետեւանքով ան կաթուածահար մահացած է Թիֆլիսի մէջ, 17 Փետրուար 1888ին, 66 տարեկանին։ Անոր ժողովրդականութիւնը, սակայն, հասած է մինչեւ մեզի։

Նիկողոս Թաշճեան (9 Սեպտեմբեր, 1885)

Երբ հայ եկեղեցական երաժշտութեան մասին կը խօսինք, Նիկողոս Թաշճեան ընտանի անուն մը չէ։ Սակայն, անոր կը պարտինք արդի ձայնագրութեան օգտագործումը՝ հին հայկական շարականներ ու հոգեւոր երգերը արձանագրելու համար։ Այլապէս, այդ գործերը անվերծանելի պիտի դառնային ապագայ երաժիշտներուն եւ երաժշտագէտներուն համար։

Թաշճեան ծնած է Պոլիս, 17 Յունիս, 1841ին։ Իր ուսումը ստացած է Խասգիւղի Ներսէսեան վարժարանին մէջ, աշակերտելով Գաբրիէլ Երանեանի («Կիլիկիա»յի երաժշտութեան հեղինակը)։

1860 ական թուականներուն, Թաշճեան մասնակցած է քանի մը երաժշտական հանդէսներու հրատարակութեան։ Առաջին հերթին, հրատարակած է «Նուագ օսմանեան» կիսամեայ հանդէսը եղբօր՝ Յակոբիկ Թաշճեանի հետ, եւ ապա՝ Երանեանի հետ ուրիշ պարբերական մը լոյս ընծայած է՝ «Քնար արեւելեան»։ 1863ին, Թաշճեան, Վարդան Փափազեան եւ երգահան Տիգրան Չուխաճեան խմբագրած են «Օսմանեան երաժշտութիւն» պարբերաթերթը։ Երեք հանդէսները լոյս տեսած են վիմատիպով եւ ընդգրկած՝ հայկական ու թրքական երգեր։

Թաշճեան շահեկան յօդուածներ հրատարակած է պոլսահայ մամուլին մէջ, եւ 1871ին հրաւիրուած է Ս. Էջմիածին՝ իբրեւ Գէորգեան ճեմարանի երաժշտութեան ուսուցիչ։ Իրեն աշակերտած է ապագայ երգահան Մակար Եկմալեանը։ 1874ին հրատարակած է «Դասագիրք հայոց եկեղեցական ձայնագրութեան» ձեռնարկը, ուր առաջին հերթին բացատրած է Համբարձում Պապա Լիմոնճեանի ձայնագրութեան համակարգը եւ ապա անդրադարձած է հայոց երաժշտութեան բնոյթին եւ պատմութեան։

Հայ երաժշտութեան բերած իր ամենակարեւոր ծառայութիւնը պիտի ըլլար, ինչպէս ըսինք, արդի ձայնագրութեան գործածութիւնը՝ հոգեւոր երգեր ու շարականներ գրի առնելու համար, միաժամանակ փորձելով հին հայկական խազերու հարազատ իմաստը։ 19րդ դարու երկրորդ կէսին, խազերու բանալին արդէն կորսուած էր եւ մէկը չէր մնացած, որ կարենար ճշգրիտ կերպով երգել։ Ահա թէ ինչու կարգ մը հեղինակներ, ինչպէս Լիմոնճեան եւ Թաշճեան, աշխատած են զանոնք «թարգմանել» արդի ձայնագրութեամբ։ Թաշճեան հրատարակած է ձայնագրեալ երգերու չորս հատորներ Ս. Էջմիածնի մէջ. «Ձայնագրեալ երգեցողութիւն Ս. Պատարագի եւ ձայնագրեալ շարականք» (1874), «Ձայնագրեալ շարական հոգեւոր երգոց» (1875), «Երգք ձայնագրեալք ի ժամագրոց Հայաստանեայց Ս. Եկեղեցւոյ» (1877) եւ «Ձայնագրեալ քաղուածք օրհնութեանց» (1882)։

1879 ին վերադարձած է Պոլիս, ուր երաժշտութիւն դասաւանդած է կարգ մը դպրոցներու մէջ եւ Մայր Եկեղեցւոյ դպրապետը եղած։ Հեղինակած է նաեւ կարգ մը հայրենասիրական երգեր, զորս յետագային Եկմալեան եւ Կոմիտաս Վարդապետ մշակած են քառաձայն երգեցողութեան համար։

Թաշճեան իր մահկանացուն կնքած է Պոլսոյ մէջ, 9 Սեպտեմբեր, 1885ին, 44 տարեկանին, բայց իր ժառանգութիւնը պիտի ապրէր անոր մահէն անդին՝ իր յաջորդներուն ներշնչումի աղբիւր դառնալով։

Death of Nigoghos Tashjian (September 9, 1885)

Nigoghos Tashjian is not a familiar name when we speak of Armenian religious music, but we owe to him the use of modern notation to transcribe the ancient hymns and songs. In this way, those pieces were rescued from becoming undecipherable for modern musicians and musicologists.

Tashjian was born in Constantinople on June 17, 1841. He studied at the Nersesian School of Haskeuy, where he was a student of Kapriel Yeranian (author of the music for the song “Guiliguia”).

In the 1860s Tashjian was involved in the publication of several music journals. First, he published a semi-annual journal called Nvak osmanian (“Ottoman Melody”), with his brother Hagopig Tashjian, and then he joined his teacher Yeranian to publish another periodical, Knar Arevelian (“Oriental Lyre”). In 1863 Tashjian, Vartan Papazian, and composer Tigran Chuhajian (the author of the first Armenian opera, “Arshag II”) published together yet another music journal, Osmanian yerazhshdutiun (“Ottoman Music”). All three journals were printed in lithography (from a stone plate, hence the name) and included Armenian and Turkish songs.

Tashjian printed interesting articles in the Armenian press of Constantinople, and in 1871 he was invited to Holy Echmiadzin to teach music at the Kevorkian Seminary, where future composer Makar Yekmalian was his student. Three years later, he published his Textbook of Armenian Ecclesiastic Notation , where he first explained the notation system of his predecessor Hampartzum Limonjian, and he later presented the nature and a brief history of Armenian music.

His most important service to Armenian music would be, as we said, the use of modern notation to transcribe religious songs and hymns, trying to maintain the authentic meaning of the ancient Armenian khaz (neumes). By the second half of the nineteenth century, the key to the khaz was lost and there was nobody left to sing them accurately. This is why various authors, like Limonjian and Tashjian, tried to “translate” them into modern notation. Tashjian published four books of transcribed songs in Holy Echmiadzin: Songbook of the Divine Liturgy (1874); Songbook of Armenian Liturgical Hymns (1875); Songs with Notation of the Book of Hours of the Armenian Holy Church (1877), and Excerpts of Blessings with Notation (1882).

    

In 1879 he returned to Constantinople, where he taught music at various schools and was the choirmaster at the Armenian Cathedral of Constantinople. He was also the author of various patriotic songs, which Yekmalian and Gomidas Vartabed later arranged for polyphonic version.

Tashjian passed away in Constantinople on September 9, 1885, at the age of forty-four, but his legacy would outlive him and become a stepping stone for his successors in the field of Armenian religious music.