Շաւարշ Միսաքեան (մահ՝ 26 Յունուար, 1957)

Շաւարշ Միսաքեանի անունը կարեւոր տեղ կը գրաւէ հայ մամուլի եւ Սփիւռքի գոյութեան սկզբնական շրջանի պատմութեան մէջ։



Ծնած է Օգոստոս 1884ին՝ Ս. Աստուածածնի տօնի օրը, Զիմառա գիւղին մէջ, Սեբաստիոյ մօտերը։ 1890ին իր ընտանիքով փոխադրուած է Պոլիս, ուր ուսանած է Կեդրոնական վարժարանին մէջ, եւ լրագրական ասպարէզին մէջ նետուած է 16 տարեկանին, աշխատելով «Սուրհանդակ» օրաթերթին մէջ (1899-1908)։

1900ական թուականներուն, հրատարակած ու տարածած է յեղափոխական գրականութիւն, աշխատակցելով «Դրօշակ»ին եւ «Ռազմիկ»ին։ 1907ին մտած է Հ. Յ. Դաշնակցութեան շարքերը։ Օսմանեան Սահմանադրութեան վերականգնումէն ետք, 1908-1909ին հրատարակած է «Ազդակ» շաբաթաթերթը Զապէլ Եսայեանի, Գեղամ Բարսեղեանի եւ Վահրամ Թաթուլի հետ։ Հիմնած է «Արծիւ» գրատունը, որ նաեւ հրատարակչական դեր ունեցած է։

1911-1912ին Շ. Միսաքեան խմբագրած է «Յառաջ» դաշնակցական օրաթերթը Կարինի մէջ, իսկ այնուհետեւ վերադարձած է Պոլիս, ուր «Ազատամարտ» օրաթերթի խմբագրութեան անդամ եղած է։ Խոյս տալով Ապրիլ 24ի ձերբակալութիւններէն, մօտ տարի մը ապրած է թաքստոցներու մէջ, ազատութեան մէջ գտնուող խումբ մը շարքայիններ գլխաւորելով, որպէս կուսակցական մարմին։ Արժէքաւոր տեղեկութիւններ եւ յօդուածներ հայթայթած է Սոֆիայի «Հայաստան» թերթին՝ ընթացող ճնշումներուն, աքսորներուն եւ ջարդերուն մասին։ Օսմանեան իշխանութիւնները, չկարենալով զինք գտնել, հայրը աքսորած են Գոնիա, բայց ան յաջողած է փախչիլ։ Շ. Միսաքեան պուլկարացի լրտեսի մը դաւաճանութեամբ ձերբակալուած է 26 Մարտ 1916ին, երբ կը փորձէր Պուլկարիա անցնիլ։ Բանտարկուած ու տանջանքներու ենթարկուած է։ Փորձած է փախչիլ՝ բանտի երրորդ յարկէն վար նետուելով, բայց ոտքը կոտրած ու բռնուած է։ Մահուան դատապարտուելով, մահավճիռը փոխարինուած է հինգ տարուան բանտարկութեամբ։ Ազատ արձակուած է Մուտրոսի զինադադարէն ետք (30 Հոկտեմբեր 1918)։

1918-1922ին Միսաքեան «Ճակատամարտ» օրաթերթի խմբագրապետը եղած է։ 1919ին ճամբորդած է Հայաստան, ուր Հ. Յ. Դաշնակցութեան 9րդ Ընդհանուր Ժողովին մասնակցած է։ Քեմալական արշաւանքի հետեւանքով, Նոյեմբեր 1922ին լքած է Պոլիսը, ապաստան գտնելով Սոֆիա, ուր ամուսնացած է Տիրուհի Ազարեանի հետ, զոր ճանչցած էր «Ճակատամարտ»ի մէջ։ Նոյեմբեր 1924ին ղրկուած է Փարիզ, ուր մասնակցած է կուսակցութեան 10րդ Ընդհանուր Ժողովին (1924-1925) եւ ընտրուած՝ Բիւրոյի անդամ, մինչեւ 1933։

Օգոստոս 1925ին Շաւարշ Միսաքեան հրապարակ կը հանէր «Յառաջ» երկօրեան իբրեւ անձնական հրատարակութիւն, որ 1927ին օրաթերթ պիտի դառնար։ Օրաթերթը ֆրանսահայութեան ձայնը պիտի դառնար շուտով, ապահովելով մինչեւ 5.000ի տպաքանակ մը, եւ «Շ.» ստորագրութեամբ խմբագրականները յատկապէս կը փնտռուէին ընթերցողներուն կողմէ։ «Յառաջ» նաեւ դարձած է հաւաքավայրը երիտասարդ գրողներու սերունդին, որ յետագային յայտնի պիտի դառնար «Փարիզի տղաք» անունով։ Ան լոյս տեսած է առանց ընդհատումի մինչեւ Փարիզի գրաւումը նացիներու կողմէ, երբ Միսաքեան որոշած է թերթը փակել (Յունիս 1940)՝ գերմանական գրաքննութեան չենթարկուելու համար։

«Յառաջ» վերսկսած է իր հրատարակութիւնը Ապրիլ 1945ին, Փարիզի ազատագրումէն ետք։ Ութ ամիս ետք, Դեկտեմբեր 1945ին լոյս տեսած խմբագրականով, Շաւարշ Միսաքեան գրեթէ անծանօթ genocide բառին հայերէնը հրապարակ կը հանէր՝ «ցեղասպանութիւն», որուն առաջին ու յաճախակի գործածողներէն պիտի ըլլար մամուլին մէջ։ Նոյն տարին, «Յառաջ»ի խմբագիրը հիմնած է Հ. Յ. Դ. «Նոր Սերունդ» երիտասարդական կազմակերպութիւնը եւ անոր պաշտօնաթերթը՝ «Հայաստան», որ լոյս կը տեսնէ մինչեւ հիմա։

Շաւարշ Միսաքեան խմբագրած է իր թերթը մինչեւ վերջին օրը։ Իր մահկանացուն կնքած է 26 Յունուար, 1957ին եւ թաղուած՝ Փէր Լաշէզ գերեզմանատան մէջ։ Իր դուստրը՝ Արփիկ Միսաքեան, զինք յաջորդած է թերթի հրատարակութեան մէջ, ու զայն լոյս ընծայած՝ 52 տարի, մինչեւ Մայիս 2009, հետեւելով հօր աւանդութիւններուն։

Շ. Միսաքեան 1934ին «Յառաջ»ի մէջ թերթօնով հրատարակած էր «Տերեւներ դեղնած յուշատետրէ մը» յուշագրութիւնը՝ 1915-1918ի օրերուն մասին, որ առանձին հատորով լոյս տեսած է 1957ին, իսկ մամուլի մէջ սփռուածյօդուածներու ժողովածու մը՝ «Օրեր եւ ժամեր» խորագրով, հրատարակուած է 1958ին։ Արփիկ Միսաքեանի թարգմանութեամբ, յուշագրութիւնը ֆրանսերէնով լոյս տեսած է 2015ին։ Փարիզի 9րդ թաղամասին մէջ, հրապարակ մը Շաւարշ Միսաքեանի անունով կոչուած է 2007ին։

Death of Shavarsh Missakian (January 26, 1957)

Shavarsh Missakian was a veteran journalist and political activist who played an important role both in the history of the Armenian press and the organization of the Diaspora.

He was born in August 1884, on the feast of the Assumption of the Holy Virgin, in the village of Zimara, near Sepastia (Sivas). He moved to Constantinople in 1890 with his family, where he studied at the Getronagan School, and became a journalist at the age of sixteen.

He started his career in the daily Surhantag (1899-1908). During the early 1900s, in the last year of the tyrannical regime of Abdul Hamid II, he published and distributed revolutionary literature, and contributed to the journals Droshak (in Geneva) and Razmig (in Plovdiv, Bulgaria) of the Armenian Revolutionary Federation, which he joined in 1907. After the restoration of the Ottoman Constitution in 1908, he published the literary weekly Aztag, with Zabel Essayan, Kegham Parseghian, and Vahram Tatoul from 1908-1909. He also founded a bookstore called Ardziv, which doubled as a publishing house.

In 1911-1912 Missakian settled in Garin (Erzerum) as the editor of the A.R.F. newspaper Haratch. Afterwards, he returned to Constantinople and became a member of the editorial board of the A.R.F. daily Azatamart.

He initially escaped the arrest of Armenian intellectuals on the fateful night of April 24, 1915. He lived clandestinely until March 1916, heading a group of A.R.F. militants who had also escaped the arrests. He provided valuable information and articles to the journal Hayastan of Sofia (Bulgaria), published during 1915, about the ongoing Turkish repression and deportations. The Ottoman authorities could not locate him, and decided to deport his father to Konia, but the latter managed to escape. Shavarsh Missakian was denounced by a Bulgarian spy and arrested on March 26, 1916, when he tried to go to Bulgaria. He was imprisoned and tortured; he tried to escape by throwing himself from the third floor of the prison, but he broke his leg and was captured. He was condemned to death, but the sentence was commuted to five years of prison. In the end, he was freed after the armistice of Mudros on October 30, 1918.



He soon became the editor-in-chief of the daily Djagadamart, which replaced Azatamart, closed on April 24, 1915. In 1919 he traveled to Armenia, where he participated in the ninth General Assembly of the A.R.F. in Yerevan.

The impending advance of the Kemalist forces over Constantinople compelled many Armenians, including Missakian, to take the route of exile. In November 1922 he left the Ottoman capital and moved to Sofia, where he married Dirouhi Azarian (1891-1964), whom he had known when she worked as the bookkeeper for Djagadamart. In November 1924 he was sent to Paris, where he participated in the tenth General Assembly of the A.R.F. (November 1924-January 1925) and was elected a member of the party Bureau, a position that he held until 1933.

In August 1925 he launched the daily Haratch as a personal undertaking. The daily soon became the main voice of the Armenian community of France, with a circulation of 5,000 copies and the sought-after articles of its publisher and editor. Haratch became also a gathering place for the young generation of Armenian writers in the 1920s and 1930s that would be known as the “Paris boys.” It appeared without interruption until the Nazi occupation of Paris, when Missakian decided to voluntarily close the newspaper in June 1940.

Haratch was reopened in April 1945, after the Liberation. Eight months later, in an editorial of December 1945, Missakian coined tseghasbanutiun, the Armenian word for an almost unknown term, “genocide.” He would be one of its frequent users in the press. In the same year, the editor of Haratch would undertake the organization of the new generation with the foundation of the A.R.F.-affiliated “Nor Seround” (equivalent to the Armenian Youth Federation in North America) and its journal Haiastan, which continues its publication.

Shavarsh Missakian directed Haratch until the last day. He passed away on January 26, 1957, and was buried in the cemetery of Père-Lachaise. His daughter Arpik Missakian would succeed him in the direction of the journal, which she would publish for fifty-two more years, until May 2009, continuing her father’s traditions.

Missakian’s short memoir of his survival in the Ottoman prison, Leaves from a Yellowish Journal, was published in 1957, and a collection of his articles scattered in the Armenian press, entitled Days and Hours, in 1958. His memoir was translated into French by his daughter and published in 2015. A square named after him was inaugurated in the ninth arrondisement of Paris in 2007.

Առնօ Բաբաջանեան (ծնունդ՝ 22 Յունուար 1921)

Առնօ Բաբաջանեան Խորհրդային Հայաստանի ամենէն կարեւոր երաժիշտներէն մէկն էր, բայց նաեւ լաւ ծանօթ էր Խորհրդային Միութեան մէջ, յատկապէս որպէս փայլուն դաշնակահար։

 

Ծնած է Երեւան, 22 Յունուար, 1921ին։ Մանկութեան ընկերը՝ երգահան Ալեքսանդր Յարութիւնեանը, յիշած է, թէ հինգ կամ վեց տարեկանին, ապագայ երաժիշտը փորձած է լրջօրէն նուագել մանկապարտէզի հին դաշնակին վրայ։



Բաբաջանեան պատմած է Արամ Խաչատուրեանի հետ իր առաջին հանդիպումին մասին։ Մանկապարտէզի տարիներուն, «Սուրերու պար»ի յօրինողը՝ Ա․ Խաչատուրեան, այցելութիւն մը տուած է ու խնդրած, որ երեխաները երգէին՝ անոնց երաժշտական լսողութիւնը գնահատելու համար։ Փոքրիկ Առնոն կ՚երգէր ու գետինը կը զարնէր միաժամանակ։ Խաչատուրեանը ապշած էր, յայտնելով, թէ այդ երեխան պէտք է անպայման երաժշութեամբ զբաղէր։

1929ին Բաբաջանեան մտած է Կոմիտասի անուան պետական երաժշտանոցին կից գործող երաժշտական դպրոցը, իսկ յաջորդ տարի գրած է իր առաջին յօրինումը՝ «Պիոներական մարշ», զոր Եղիշէ Չարենց օգնած է հրատարակել։ Այնուհետեւ, ան մեկնած է Մոսկուա, ուր մէկ անգամէն ընդունուած է Գնեսինեան ուսումնարանի վերջին դասարանը։ Ուսումնարանը աւարտելէ ետք, ուսանած է Մոսկուայի Չայկովսկիի անուան երաժշտանոցը (յատուկ դաշնակի բաժինը)։ 1942ին վերադառնալով Երեւան, մտած է պետական երաժշտանոց, զոր աւարտած է 1947ին, իսկ յաջորդ տարի նոյնպէս աւարտած է Մոսկուայի Չայկովսկիի անուան երաժշտնոցը։ Մինչ այդ, 1946-1948ին իր ուսումը կատարելագործած է Մոսկուայի Հայաստանի Մշակոյթի Տան կից արուեստանոցին մէջ։ Ան դարձած է նշանաւոր դաշնակահար մը, որ նշանաւոր էր իր սեփական գործերու կատարումներով։ Հայաստան վերադառնալով, 1950-1956ին Բաբաջանեան դասաւանդած է Կոմիտասի անուան երաժշտանոցին մէջ, որմէ ետք հաստատուած է Մոսկուա, ուր պիտի ապրէր ու աշխատէր մինչեւ կեանքին վերջը։

Անոր բնատուր տաղանդն ու վառ երաժշտական պատկերը զինք դարձուցած են խորհրդային երաժշտութեան հանրածանօթ դէմք մը։ Իր կազմաւորման տարիներուն, Բաբաջանեանի ոճը կրած է Խաչատուրեանի եւ Սերգէյ Ռախմանինովի ազդեցութիւնը, ինչպէս կը յայտնուի վաղ շրջանի յօրինումներուն մէջ, ինչպէս դաշնակի (1944) եւ ջութակի՝ նուախումբի համար (1949) համերգներուն մէջ։ Անոր կոթողական «Հերոսական բալլադ»ը (1950) տարի մը ետք Խորհրդային Միութեան պետական մրցանակին արժանացաւ։ Նոյն տարին, ան Ալ. Յարութիւնեանի հեղինակակցութեամբ յօրինեց լայն ժողովրդականութիւն վայելող «Հայկական ռապսոդիա»ն։ Դաշնակի ու ջութակի սոնաթը (1959) եւ թաւջութակի համերգը (1962) ուժական երաժշտական լեզուով եւ ուժեղ հակադրութիւններով բնորոշուած են։ Բաբաջանեանի դաշնակի յօրինումներէն շատեր, ինչպէս՝ «Էլեգիա» եւ «Վաղարշապատի պար», ամբողջ աշխարհի հայ դաշնակահարներու նախասիրած կտորներէն են։ 1960ին երգահանը Հայաստանի ժողովրդական արուեստագէտի, իսկ 1971ին՝ Խորհրդային Միութեան ժողովրդական արուեստագէտի տիտղոսները ստացած է։ Ան շահած է Հայաստանի պետական մրցանակը 1966ին՝ նորարարական «Վեց պատկեր» գործին համար (1965)։

Բաբաջանեան աշխատած է երաժշտական տարբեր սեռերով՝ դասական, էսդրատային եւ ճազ։ Գործակցած է ռուս լաւագոյն բանաստեղծներու հետ, ինչպէս Եւգենի Եւտուշենկօ, Անդրէյ Վոզնեսենսկի եւ Ռոբերտ Ռոժդեսվենսկի, յօրինելով ռուսերէն երգեր, բայց նաեւ յօրինած է էսդրատային ու ճազի երգեր՝ հայերէնով, որոնք լայն ժողովրդականութիւն վայելած են ատենին։ Ան գրած է Ուիլիըմ Սարոյեանի «Իմ սիրտը լեռներուն վրայ է» թատերախաղին երաժշտութիւնը, ինչպէս եւ բազմաթիւ համբաւաւոր շարժանկարներու երաժշտութիւնները՝ «Որոտման արահետներով» (1956), «Անձամբ ճանաչում եմ» (1957), «Առաջին սիրոյ երգը» (1958, համահեղինակ՝ Ղազարոս Սարեան), «Հարսնացուն հիւսիսից» (1975), «Երջանկութեան մեխանիկան» (1982, Հայաստանի պետական մրցանակ 1983ին) եւ այլն։

Առնօ Բաբաջանեան մահացած է Մոսկուայի մէջ, 11 Նոյեմբեր, 1983ին։ Մայրաքաղաքի փողոցներէն մէկը անոր անունը կը կրէ, ինչպէս եւ Կարապներու լիճին մօտ զետեղուած է իր արձանը։ 

Birth of Arno Babajanian (January 22, 1921)

Arno Babajanian was one of the most important composers of Soviet Armenia, but also was very well-known in the Soviet Union, especially as a brilliant pianist.

He was born in Yerevan on January 22, 1921. His childhood friend, composer Alexander Harutiunian, recalled that at the age of five or six, the future musician attempted to play the old piano of the kindergarten. Babajanian himself used to tell about his first meeting with Aram Khachatourian: “When I was a kindergartener, a man once visited us and asked us to sing to get to know who had music ear among us. I was singing and kicking the floor at the same time. Listening to me, that man said that I should be engaged in music. In the future, I would learn that he was Aram Khachatourian.”

Afterwards, in 1929 Babajanian entered the musical school attached to the Conservatory of Yerevan (now called after Gomidas). In 1930 he wrote his first composition, the “March of the Pioneers,” which poet Yeghishe Charents helped publish. In 1947 he graduated from the Gomidas State Conservatory and the next year he also graduated from the class of piano of the Tchaikovsky State Conservatory of Moscow. Meanwhile, from 1946-1948 he perfected his studies at the studio attached to the House of Culture of Armenia in Moscow. He became a remarkable pianist, who was famous for the interpretations of his own works. Returning to Armenia, Babajanian taught at the Gomidas State Conservatory from 1950 to 1956. Afterwards, he settled in Moscow, where he would live and work until the end of his life.

His natural talent and his vivid musical images turned him into a well-known representative of Soviet music. Babajanian’s style in his formative years was influenced by Aram Khachaturian and Sergei Rachmaninoff, as reflected in his early compositions, the concerts for piano (1944) and violin with orchestra (1949). His monumental “Heroic Ballad” for piano and orchestra (1950) earned him the State Prize of the Soviet Union in 1951, when he was just thirty, showing the main lines of his creative personality along his trio for piano (1952). In 1950 he composed with A. Harutiunian the widely popular “Armenian Rhapsody.” Dramatic contrasts and dynamic musical language characterized his sonata for violin and piano (1959) and the concerto for cello (1962). Many of his piano compositions, such as “Elegy” and “Dance of Vagharshapat,” are frequently chosen by Armenian pianists throughout the world. In 1960 Babajanian received the title of People’s Artist of Armenia and eleven years later he became People’s Artist of the USSR. He won the State Prize of Armenia in 1966 for his innovative composition “Six Images” (1965).



The composer was a very eclectic artist, as he worked in various genres: classical, pop, and jazz. He collaborated with some of the most celebrated Russian poets at the time, like Evgeny Yevdushenko, Andrei Voznesensky, and Robert Rozhdestvensky, but he also composed pop and jazz songs in Armenian, which were very popular at the time. He wrote the music for William Saroyan’s play “My Heart is in the Highlands,” as well as for many celebrated Armenian films: “By the Path of the Storm” (1956), “I Know You Personally” (1957), “The Song of the First Love” (1958, with Ghazaros Sarian as coauthor), “The Bride from the North” (1975), “The Mechanics of Happiness” (1982, State Prize of Armenia in 1983), and others.

Arno Babajanian passed away in Moscow on November 11, 1983. A street in the Armenian capital remembers him, and his statue has been placed near Swan Lake, in central Yerevan.

Հ. Սերովբէ Տէրվիշեան (ծնունդ՝ 10 Յունուար 1846)

Հ. Սերովբէ վրդ. Տէրվիշեանը մոռցուած անուն մըն է այսօր։ Ան հայկական լեզուաբանութեան ռահվիրայ մը եղած է 19րդ դարուն, երբ հայերէնը հազիւ գտած էր իր ճիշդ դիրքը հնդեւրոպական լեզուներու ընտանիքին մէջ, եւ հնդեւրոպաբանները հազուադէպ էին հայ իրականութեան մէջ։

Տէրվիշեանի մասին տեղեկութիւնները քիչ են։ Ծնած է 10 Յունուար, 1846ին, Կ. Պոլիս, եւ ղրկուած է Վիեննայի Մխիթարեան վանքը, ուր իր կրթութիւնը ստացած է։ 1864ին կուսակրօն աբեղայ դարձած է, անդամակցելով միաբանութեան, իսկ երկու տարի ետք՝ վարդապետ ձեռնադրուած։

Սկզբնապէս հրատարակած է կրօնա-բարոյական հարցերու մասին գիրքեր, ինչպէս «Սուրբերու վարքը» (հայատառ թրքերէն, 1870) եւ Ս. Յուստինոսի գործերուն ու վկայութեան գրաբար թարգմանութիւնը՝ «Պատասխանատուութիւնք առաջին եւ երկրորդ եւ պատմութիւն նորին վկայութեան» (1872)։ Անոնց պէտք է աւելցնել աշխարհաբար կարճ ողբերգութիւն մը՝ «Այրի մայրն ու միամօր որդեակը» (1871)։

Սակայն, Տէրվիշեան շուտով ձգած է իր գրական աշխատանքները, դառնալով իր բուն սէրերուն՝ լեզուներուն։ Վանքին մէջ, արդէն հայերէն (գրաբար), դասական (յունարէն եւ լատիներէն) ու արդի (գերմաներէն եւ ֆրանսերէն) լեզուներու ժրաջան ուսանող մըն էր։ Այնուհետեւ, շարունակած է իր կրթութիւնը Վիեննայի համալսարանը, ուր սորված է պահլաւերէն (Իրանի հին լեզուն) եւ սանսկրիտերէն (Հնդկաստանի հին լեզուն)։ Անոնցմէ զատ՝ ծանօթ էր օսմաներէնի եւ հին պարսկերէնի։

1877ին հրատարակած է իր առաջին լեզուաբանական գործը՝ «Հին հայերէն ք-ն», գերմաներէն։ Այս գիրքը առաջինն էր լեզուաբանական հետազօտութիւններու շարքի մը, որ երբեք չամբողջացաւ։ Ան կը պարունակէր այդ տառի քննութիւն մը, այդ տառը ունեցող բոլոր բառերուն ստուգաբանութիւնը եւ «ք» տառի ունեցած վերափոխումները այդ բառերուն մէջ՝ այլ լեզուներու բաղդատութեամբ։

1880ական թուականներուն Հ. Սերովբէ Տէրվիշեան Պոլիս վերադարձած է, ուր 1883ին հրատարակած է հայկական թուանուններու մասին յօդուածաշարք մը, Եղիա Տէմիրճիպաշեանի «Երկրագունդ» հանդէսին մէջ։ 1885ին լոյս ընծայած է իր հայերէն գլխաւոր գործը՝ «Հնդեւրոպական նախալեզուն»։ Այստեղ ամփոփուած են հնդեւրոպագիտութեան գլխաւոր իրագործումները ու բացատրուած են հնդեւրոպական նախալեզուի հիմնական խնդիրները։ Հեղինակը նաեւ անդրադարձած է հնդեւրոպական հին քաղաքակրթութեան եւ նախնական հայրենիքի խնդրին, ինչպէս եւ հնդեւրոպական լեզուաբանութեան պատմութեան։ Երկու տարի ետք, ան հրատարակած է առաջին հայերէն լեզուաբանական հանդէսը՝ «Լեզու» (1887-1888), զոր ինք լեցուցած է իր յօդուածներով։ Աշխատակցած է Վիեննայի Մխիթարեաններու նորաստեղծ «Հանդէս ամսօրեայ»ին եւ կարգ մը պոլսահայ թերթերու, ուր շարունակած է հրատարակել լեզուաբանական յօդուածներ։ Մահացած է Յունուար 1, 1892ին, 46 տարեկանին։

Հռչակաւոր լեզուաբան Հրաչեայ Աճառեան գնահատած է Տէրվիշեանի վաստակը, յատկապէս կարգ մը ստուգաբանութիւններ եւ այն փաստը, որ «Հնդեւրոպական նախալեզու»ի պէս ամփոփ, մատչելի ու պարզ կերպով ներկայացուած գործ մը չէ եղած է ամբողջ եւրոպական գրականութեան մէջ՝ մինչեւ 1885։ Այդ գործը, գրած է Աճառեան, լեզուաբանութեան իր առաջին աղբիւրը եղած է, որուն համար չէ վարանած «իմ առաջին ուսուցիչս» կոչել Մխիթարեան գիտնականը։

Birth of Serovpe Dervishian  (January 10, 1846)

Very Rev. Fr. Serovpe Dervishian, a forgotten name today, was a pioneer of Armenian linguistics in the nineteenth century, at a time when Armenian had barely found its place as a branch of the Indo-European languages and professional linguists were pretty scarce in Armenian scholarship.

There is not much information about Dervishian’s life. He was born in Constantinople on January 10, 1846, and sent to the Mekhitarist monastery in Vienna, where he received his education and joined the order in 1864 as he took his vows of celibacy. Two years later, he was anointed vartabed.

He first published several books on moral and religious issues, such as The Life of the Saints (1870) in Armeno-Turkish and the translation into Classical Armenian of the Apologies of Justin Martyr (1872). Meanwhile, he also tried his hand at a dramatic piece in Modern Armenian, The Widow Mother and the Only Son (1871).

 

However, Dervishian soon left his literary endeavors to turn to his actual love: languages. At the monastery, he was an avid student of Armenian, classic (Greek and Latin), and modern (German and French) languages. Afterwards, he continued his education at the University of Vienna, where he studied the old languages of Iran (Pahlavi) and India (Sanskrit). Besides them, he was familiar with Ottoman Turkish and Old Persian.

He published his first linguistic work in German, The Old Armenian Ք, in 1877. This book, which was the first in a series of linguistic studies entitled Armeniaca, included an examination of the Armenian letter ք (an aspirated k, as in Քրիստոս/Krisdos “Christ”), the etymology of all words containing this letter, and the transformation this letter underwent in those words in comparison with other languages.

In the 1880s Dervishian moved to Constantinople, where in 1883 he published a series of articles on the Armenian numerals in the journal Yergrakunt, published by writer Yeghia Demirjibashian, examining in detail the origin of Armenian numerical nouns, from “one” to “ten thousand.” Two years later, he published his masterpiece in Armenian, The Indo-European Protolanguage. Here he summarized the most important achievements of Indo-European studies, explained away the issues related to the Indo-European mother language, and referred to the ancient Indo-European civilization and the issue of the localization of its homeland, as well as the history of Indo-European linguistics. In 1887 Dervishian founded the first Armenian linguistics journal, appropriately called Lezoo (“Language”), which he filled from cover to cover, publishing fifteen articles with his signature, and lasted a year. He contributed to the newly founded journal of the Viennese Mekhitarists, Handes Amsorya, where he published a lengthy study on the cuneiforms inscriptions of Persepolis (Iran) in 1888-1889. He still published a few more articles in Armenian newspapers of Constantinople and in Handes Amsorya before his untimely death on January 1, 1892, at the age of forty-six.



Dervishian did not produce a fundamental study that explained a scholarly problem, but mostly minor articles. However, he provided the accurate etymology for a number of Armenian words, and he practically introduced Indo-European studies to the Armenian public. The great linguist Hrachia Ajarian wrote in 1913 that “a concise, portable, accessible, and simple book such as The Indo-European Protolanguage, which summarizes the whole erudition of Indo-European linguistics within it, did not exist then not only in our, but even in all of European literature.” He added that, in his own case, “Dervishian’s book has made a great impression on me; there I took my first steps, there I received my first knowledge of linguistics. Therefore, I do not hesitate to call Dervishian my first teacher.”

Արբուն Տայեան (ծնունդ՝ 6 Յունուար, 1912)

Տանթէ Ալիկիերիի «Աստուածային կատակերգութիւնը» համաշխարհային գրականութեան գոհարներէն է, եւ որպէս այդպիսին` զարմանալի չէ, որ հայ արդի գրագէտներու եւ թարգմանիչներու մնայուն ուշադրութեան արժանացած ըլլայ։ Անոր առաջին ամբողջական թարգմանութիւնը կը պարտինք լեզուի տաղանդաւոր վարպետի մը՝ Արբուն Տայեանին։

Արբուն Տայեան ծնած է 6 Յունուար, 1912ին, Պարտիզակի մէջ։ Նախնական ուսումը ստացած է Մաքրգիւղի տարրական դպրոցին մէջ (Կ. Պոլիս), եւ ապա՝ Գատըգիւղի Մխիթարեան որբանոցին նէջ, որուն տնօրէնը հօրեղբայրն էր՝ Մխիթարեան միաբան ու բանասէր՝ Հայր Եսայի Տայեցին։

 

Տայեան ընտանիքը 1922ին փոխադրուած է Իտալիա, ուր ուրիշ ազգական մը՝ Հ. Ղեւոնդ Տայեան (1884-1968), յայտնի շարականագէտ, Ս. Ղազարի վանքը կ՚ապրէր։ Արբուն 1923-1927ին ուսումը շարունակած է Վենետիկի Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանին մէջ, իսկ շրջանաւարտ ըլլալէ ետք, Միլան փոխադրուած։

Կեանքի նոր շրջան մը պիտի սկսէր 1929ին, երբ 17ամեայ պատանին ներգաղթած է Խորհրդային Հայաստան։ 1931ին Երեւանի միամեայ մանկավարժական դասընթացին հետեւելէ ետք, 1932-1933ին ուսանած է Երեւանի պետական համալսարանին մէջ։ Այնուհետեւ, տասնըչորս տարի աշխատած է իբրեւ սրբագրիչ «Սովետական Հայաստան», «Գրական թերթ», «Բանուորական Երեւան» թերթերուն եւ «Սովետական գրականութիւն» ամսագրին մէջ, մինչեւ 1948։

Յաջորդ երկու տասնամեակներուն, Տայեան արհեստավարժ թարգմանիչ եղած է։ 1947ին, 35 տարեկանին, ան հրատարակած է «Աստուածային կատակերգութիւն» գործի առաջին մասը՝ «Դժոխք», որուն հետեւած են միւս երկու մասերուն թարգմանութիւնները՝ 1952ին եւ 1959ին։ Այս 12ամեայ աշխատանքին հրատարակութիւնը մէկ հատորով տեղի պիտի ունենար 1969ին։ Տայեան, որ նաեւ հմուտ էր ֆրանսերէնի, թարգմանած է Կի տը Մոփասանէ (1951, 1961), Օնորէ տը Պալզաքէ (1956, 1964), Անատոլ Ֆրանսէ (1959), Փրոսփէր Մերիմէէ (1964) եւ Ֆրանսուա Մօրիաքէ (1964) գործեր։

Թարգմանիչը խմբագրական աշխատանքի վերադարձած է իբրեւ Գիտութիւններու Ակադեմիայի հրատարակչական-խմբագրական մարմնի անդամ 1967-1970ին։ Այնուհետեւ գիտական աշխարհ մտած է, նախ՝ Ակադեմիայի Արուեստի հիմնարկին մէջ (1973-1977) եւ ապա իբրեւ Մանուկ Աբեղեանի անուան Գրականութեան հիմնարկի գիտաշխատող։ 1974ին թարգմանած է քանդակագործ Պենվենութօ Չելլինիի յուշերը, իսկ 1975ին «Աստուածային կատակերգութեան» թարգմանութեան վերանայուած հրատարակութիւնը կատարած է։ 1982ին Տայեան հրատարակած է «Դանտէի “Աստուածային կատակերգութեան” բանաստեղծական արուեստը եւ թարգմանական պրոբլեմները» ուսումնասիրութիւնը։ Տանթէի գլուխ-գործոցին երրորդ բարեփոխուած հրատարակութիւնը լոյս տեսած է 1983ի սկիզբներուն։ Երեք ամիս ետք, 6 Ապրիլին, բեղուն թարգմանիչը իր մահկանացուն կնքած է Երեւանի մէջ։

Birth of Arpoun Dayan (January 6, 1912)

Dante Alighieri’s The Divine Comedy is one of the jewels of world literature, and as such, it is not surprising that it attracted the attention of Armenian modern writers and translators. We owe its first complete translation to the efforts of an accomplished master of the language, Arpoun Dayan.

Arpoun Dayan was born on January 6, 1912, in Bardizag, near Ismit, in Turkey. He first studied at the elementary school of Makirkeuy, in Constantinople, and then at the Mekhitarist orphanage of Kadikeuy, where his uncle, Rev. Fr. Yesayi Dayetsi (Dayan), a congregation member and a scholar, was the principal.

The Dayan family moved to Italy in 1922, where another relative, Rev. Fr. Ghevont Dayan (1884-1968), a noted scholar of Armenian religious music, lived at the monastery of St. Lazzaro. Arpoun studied from 1923-1927 at the Mourad-Raphaelian College of the congregation, in Venice. After graduation, he moved to Milan.

A new period of his life would start in 1929, when he moved to Soviet Armenia at the age of seventeen. He studied at the one-year pedagogical courses of Yerevan in 1931, and at Yerevan State University from 1932-1933. Afterwards, he went to work for fourteen years as a copyeditor in the newspapers Sovetakan Hayastan, Grakan Tert, Banvorakan Yerevan, and in the literary monthly Sovetakan Grakanutiun, until 1948.

For the next two decades, Arpoun Dayan worked as a professional translator. At the age of thirty-five, in 1947, he published his first translated book, “Hell,” the first part of The Divine Comedy, which would be followed by the next two parts in 1952 and 1959. A full edition of Dante’s masterpiece would come out in 1969. Well-versed in Italian and French, he would also produce translations from Guy de Maupassant (1951, 1961), Honoré de Balzac (1956, 1964), Anatole France (1959), Prosper Merimée (1964), Francois Mauriac (1964), and the memoirs of Benvenuto Cellini (1974).

Dayan returned to editing as a member of the editorial board of the Academy of Sciences of Armenia from 1967-1970. He then entered the academic world, first at the Institute of Art of the Academy from 1973-1977 and then as a junior researcher at the Institute of Literature “Manuk Abeghian.” He published a revised edition of his translation of Dante in 1975 and his study The Poetic Art and the Translation Issues of Dante’s “The Divine Comedy” in 1982. His third revised edition of Dante came out at the beginning of 1983. Three months later, on April 6, this prolific translator passed away in Yerevan.

Ալեքսանդր Սարուխան (մահ՝ 1 Յունուար, 1977)

Ալեքսանդր Սարուխան (Սարուխանեան) Սփիւռքի ամենէն հռչակաւոր երգիծանկարիչներէն ու ծաղրանկարիչներէն մէկը եղած է, նաեւ համբաւաւոր դէմք մը՝ արաբական աշխարհին մէջ։

Ծնած է Արտանուշ, Պաթումի նահանգ (այժմու Վրաստան), 1 Հոկտեմբեր, 1898ին։ Երկու տարեկանին, ընտանիքին հետ փոխադրուած է Պաթում, ուր ռուսական դպրոց յաճախած է՝ եօթը տարեկանին։ 1909ին Սարուխան ընտանիքը փոխադրուած է Կ. Պոլիս, ուր Ալեքսանդր ու իր եղբայրը՝ Լեւոն, յաճախած են Վիեննայի Մխիթարեաններու վարժարանը։ 1910-1912ին երկու եղբայրները հրատարակած են ձեռագիր, չորս էջնոց շաբաթաթերթ մը՝ «Ղուղիկօ» անունով, ուր Լեւոն գրողն էր ու Ալեքսանդրը՝ երգիծանկարիչը։ Անոնք ընդհատած են իրենց հրատարակութիւնը, երբ անոնց հայրը որոշած է Պաթում վերադառնալ՝ իր առեւտրական ծրագիրներու ձախողութենէն ետք, եւ որդիները մնացած են Պոլիս՝ ուսումը շարունակելու։ Եղբայրները Մեծ Եղեռնի օրերուն այրած են այդ հրատարակութիւնը՝ ապահովութեան նկատառումներով։

Վկայուելէ ետք՝ 1915ին, Սարուխան եղբայրները ապաստան գտած են աւստրիական  հովանաւորութեան տակ գտնուող իրենց դպրոցին մէջ՝ իրենց ուսուցիչներով եւ խումբ մը աշակերտներով։ Մուտրոսի զինադադարէն ետք (1918), Ալ. Սարուխան իբրեւ ռուսերէնէ, թրքերէնէ ու գերմաներէնէ թարգմանիչ աշխատած է անգլիական զօրքերուն համար, եւ իբրեւ գրագիր՝ խանութի մը մէջ։ Միաժամանակ, ան սկսած է հրատարակել ծաղրանկարներ՝ հայ մամուլին մէջ, յատկապէս՝ «Կաւռօշ» շաբաթաթերթին (1921-1922)։ 1922ին Եւրոպա մեկնելով, յաջորդ երկու տարիներուն ուսանած է Վիեննայի գեղարուեստից ակադեմիային մէջ։ 

«Ձեր մազերը վար առէք, խնդրեմ» (Ալ. Սարուխան)

1924ին Եգիպտոս հաստատելով, յաջորդ երկու տարիներուն՝ Սարուխան «Հայկական սինեմա» երգիծաթերթը հրատարակած է։ 1927ին՝ իր գծագրութիւններուն ցուցահանդէս մը կատարած է Գահիրէի մէջ։ Եգիպտացի լրագրող Մուհամմէտ Էլ-Թապիին հանդիպելով, ան սկսած է իր 50ամեայ աշխատակցութիւնը եգիպտական մամուլին իբրեւ  ծաղրանկարիչ՝ «Ռոզ-էլ-Եուսուֆ» շաբաթաթերթին համար, որուն խմբագիրը Էլ-Թապին էր։ 1928-1934ին շաբաթաթերթի կողքի գծագրիչն էր։

Իր ստեղծած «Էլ-Մասրի էֆենտի» (Եգիպտացի էֆենտի) կերպարը Սարուխանի համբաւը ամրապնդած է։ Սակայն, շաբաթաթերթի հիմնադիր Ռոզ-էլ-Եուսուֆի եւ Մուհամմէտ Էլ-Թապիի միջեւ վիճաբանութեան մը հետեւանքով, 1934ին Սարուխան թերթը լքած է Էլ-Թապիի հետ եւ մաս կազմած՝ անոր խմբագրութեամբ լոյս տեսնող՝ «Ախեր սաա» թերթի անձնակազմին։ 1939-1942ին հայ ծանրանկարիչը հրատարակած է «Լա քարաւան» ֆրանսերէն երգիծաթերթը, իսկ 1945ին՝ «Այս պատերազմը» գիրքը (ֆրանսերէն ու անգլերէն), որ անոր երգիծանքի լաւագոյն դրսեւորումը նկատուած է։

Ալ. Սարուխան եւ բեմադրիչ Վարդան Աճեմեան դէմ առ դէմ



1946ին Էլ-Թապի թերթը ծախած է «Ախպար էլ-Եօմ» օրաթերթին, ուր Սարուխան անցած է աշխատանքի մինչեւ 1952, իսկ այնուհետեւ, կեանքի վերջին քսանհինգ տարիներուն, աշխատած է «Ախպար» օրաթերթին մէջ։ Սարուխան նաեւ աշխատակցած է եգիպտական օտարալեզու մամուլին, ինչպէս նաեւ «Արեւ» հայկական օրաթերթին։ Այլ վայրերու շարքին, ցուցահանդէսներ ունեցած է Երեւանի (1968) եւ Մոնթրէալի մէջ (1973)։

Սարուխանի երգիծագրական-ծաղրանկարչական վաստակը կ՚ընդգրկէ աւելի քան 40.000 գործեր։ Ան նաեւ աշխոյժ կերպով մասնակցած է Գահիրէի ազգային կեանքին։ Հրատարակած է ծաղրանկարներու հայերէն հատորներ, ինչպէս՝ «Մենք մեր ակնոցով» եւ «Տե՛ս խօսքերդ» (1962), եւ «Մենք հայերէն չենք գիտեր» թատերախաղը (1963)։ Անոր երգիծանկարները նկարազարդած են Երուանդ Օտեանի «Ընկեր Փանջունի»ի (1938) եւ Յակոբ  Պարոնեանի «Մեծապատիւ մուրացկաններ»ու (1962) վերահրատարակութիւնները։ Անոնք օգտագործուած են այդ երկու գործերուն Ճէք Անդրէասեանի անգլերէն թարգմանութիւններուն, ինչպէս եւ Օտեանի «Ընկեր Փանջունի»ի՝ Վարդան Մատթէոսեանի սպաներէն թարգմանութեան մէջ։

Ալեքսանդր Սարուխան իր մահկանացուն կնքած է Գահիրէի մէջ, 1 Յունուար 1977ին։ Անոր երգիծանկարներուն յետմահու ցուցահանդէսներ կատարուած են Աղեքսանդրիոյ (2009), Աթէնքի (2017), Գահիրէի (2018) եւ Լիվըրփուլի մէջ (2018)։ Այս տարի, մամուլի մէջ լոյս տեսած յուշերը ամփոփուած են հատորի մը մէջ՝ Գահիրէ։

Death of Alexander Saroukhan (January 1, 1977)

Alexander Saroukhan (Saroukhanian) was among the most famous caricaturists and cartoonists of the Diaspora outside the Armenian realm, as he became a much-sought name in the Arab world.

Saroukhan was born in Ardanush, a town in the province of Batum (now Georgia) on October 1, 1898. At the age of two, his family moved to Batum, where he went to the Russian school at the age of seven. In 1909 the Saroukhan family moved to Constantinople, where Alexander and his brother Levon attended the school of the Viennese branch of the Mekhitarist Congregation. From 1910-1912 the Saroukhan brothers published a handwritten, four-page weekly called Ghughigo, with Levon as the writer and editor and Alexander as the caricaturist. Their publication was interrupted when their father decided to return to Batum after his commercial plans ended in failure, and they remained in Constantinople to continue their studies. The brothers would burn the copies of the weekly, for obvious reasons of safety, during the Armenian Genocide.

Saroukhan graduated in 1915 and found refuge in the school, which was under Austrian protection, during the war, together with their teachers and a group of students. After the armistice of Mudros (1918), he worked in the British army as a translator from Russian, Turkish, and German, and also as a scribe in a store. He started publishing caricatures in Armenian newspapers and magazines, particularly the satirical magazine Gavrosh (1921-1922). In 1922 he left Turkey and went to Europe to study at the section of graphics of the Art Academy of Vienna, finishing his studies in two years, instead of the usual four.

In 1924 Saroukhan left for Egypt with more than 125 pieces of his art work. He published the satiric magazine Armenian Cinema (1925-1926), where he also featured his drawings. He presented some of his works at an exhibition in Cairo (1927) and met Egyptian journalist Mohamed El-Tabii. They cooperated closely, becoming the most important and influential journalists in Egypt for twenty years. Saroukhan worked as a caricaturist for the widely circulated Rose el-Yusuf magazine, named after its founder, which El-Tabii edited. His drawing of Rose (aka Fatima) el-Yusuf, a Syrian woman journalist, was the first to appear on the cover of the magazine in March 1928. From then on, Saroukhan became known as a “political” caricaturist. He would draw the cover of the magazine until 1934.

His fame was also established through his character El-Masri Efendi (Egyptian Efendi in Arabic). However, because of a dispute between Rose el-Yusuf and Mohamad el-Tabii, Saroukhan left the magazine and joined the staff of Akher Sa’a (Last Hour), another Egyptian well-known paper, which el-Tabii published until 1946. In 1945 he published Cette guerre (This War in French, 1945), considered to be his finest book as it defined his talents to discover humor in criticism.

When El-Tabii sold Akher Sa’a to Akhbar El-Yom (Today’s News), Saroukhan moved to the new newspaper, where he worked until 1952, and then he went to work at the newspaper Akhbar (Today) until his death. He published a French-language humor magazine, La Caravane, from 1939-1942. He also contributed to Egypt's foreign language press, with cartoons in La Presse Egyptienne, Image, and the Armenian daily Arev. He had exhibitions in Yerevan (1968) and Montreal (1973), among other places.

Saroukhan drew more than 40,000 political, social, and humoristic caricatures. He was also active in the Armenian community life of Cairo. He published various collections of caricatures in Armenian, like We Through Our Lenses (1962) and Look at What You’re Saying! (1962), as well as the play We Don’t Know Armenian (1963). Among other publications, he also contributed his drawings to the republication of two classics of Armenian satirical literature: Yervant Odian’s Comrade Panchoonie (1938) and Hagop Baronian’s The Honorable Beggars (1962). His drawings were also used in the English translations of these books by Jack Antreassian, and in the Spanish translation of Comrade Panchoonie by Vartan Matiossian.

Saroukhan passed away in Cairo on January 1, 1977. He has had posthumous exhibitions of his drawings in Alexandria (2009), Athens (2017), Cairo (2018), and Liverpool (2018), and his memoirs were published in 2018 in Cairo.