Գրիգոր Չուբարեան (ծնունդ՝ 6 Յուլիս, 1888)

Խորհրդային Հայաստանի օրէնքի լաւագոյն մասնագէտներէն մէկն էր Գրիգոր Չուբարեանը, որ ստալինականութեան զոհ դարձած է։

Ծնած է 6 Յուլիս, 1888ին, Թոփտի հայաբնակ գիւղը՝ Նոր Նախիջեւանի շրջանին մէջ (Դոնի Ռոստով, Հիւսիսային Կովկաս)։ Նոր Նախիջեւանի մէջ իր կրթութիւնը ստանալէ ետք, Եարոսլաւլի համալսարանի իրաւաբանական ճիւղին հետեւած է, միաժամանակ շրջանաւարտ ըլլալով Մոսկուայի համալսարանի պատմագիտութեան ճիւղէն։ 1913ին վերադառնալով Դոնի Ռոստով, աշխատած է իբրեւ իրաւաբան եւ միաժամանակ զբաղած է լրագրութեամբ։

Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք, Չուբարեան մնայուն կերպով հաստատուած է Երեւան։ 1920-1924ին արդարութեան կոմիսարի (նախարար) տեղակալն էր։ Որպէս այդպիսին, գլխաւորած է հանրապետութեան օրէնսդրութիւնը մշակելու, կարգաւորելու եւ հրապարակելու գործը, ներառեալ 1922ի Սահմանադրութիւնը, քրէական դատավարութեան եւ հողային օրէնսգիրքերը, դատարանի կազմութեան եւ այլ տեսակի օրէնքներ։ Անձամբ մշակած է կարգ մը օրէնքներու նախագիծեր։

1920ին Չուբարեան Երեւանի պետական համալսարանի դասախօս նշանակուած է, ու այդ պաշտօնը վարած մինչեւ 1937, երբիր եղբօր՝ Եղիայի նման (համայնավար գործիչ ու խմբագիր), ստալինեան մաքրագործումներու զոհ դարձած է՝ դատապարտուելով աքսորի։ Անոր բոլոր գործերը փճացած են, սակայն, ի տարբերութիւն եղբօր, որ մահացած է 1937ին, կարողացած է վերապրիլ աքսորէէն ետք։ 1956ին արդարացուելով, շարունակած է աշխատիլ համալսարանին մէջ։ 1957-1962 դասընթացքներ վարած է պետական օրէնքի, խորհրդային օրէնքի, խորհրդային սահմանադրական օրէնքի, քրէական դատավարութեան, քրէական օրէնքի եւ հռետորական արուեստի մասին։

Չուբարեան լաւ ծանօթ էր փիլիսոփայական եւ ընկերա-քաղաքական մտքին, ինչպէս եւ հայոց պատմութեան, գրականութեան ու արուեստի պատմութեան։ Ան կարեւոր նպաստ բերած է հայկական իրաւաբանութեան գիտական եզրաբանութեան ստեղծման, առաջին երկլեզու (ռուսերէն-հայերէն) իրաւունքի բառարանը (1924) համահեղինակելով։ Գրած է շարք մը աշխատութիւններ եւ ծաւալուն յօդուածներ, որոնք լոյս տեսած են հայ մամուլին մէջ 1910-1930ական թուականներուն։ 1961ին ստացած է գիտութեան վաստակաւոր գործիչի կոչումը։

Գրիգոր Չուբարեան մահացած է 6 Սեպտեմբեր, 1962ին, 74 տարեկան հասակին, Երեւանի մէջ։ Անոր կիսանդրին զետեղուած է Երեւանի պետական համալսարանի կեդրոնական մասնաշէնքի նախասրահին մէջ, խորհրդանշելով անոր դերը այս հաստատութեան կայացման եւ զարգացման մէջ։ Ան հայրը եղած է քանդակագործ Ղուկաս Չուբարեանին (1923-2009)՝ Մատենադարանի ճակատը գտնուող Մեսրոպ Մաշտոցի արձանի հեղինակը, եւ նկարչուհի Անոյշ Չուբարեանին։

Յովհաննէս Քաջազնունի (ծնունդ՝ 1 Փետրուար, 1868)

Յովհաննէս Քաջազնունի՝ Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադիր հայրերէն, քաղաքական կարեւոր դէմք մը եղած է, ինչպէս եւ յայտնի ճարտարապետ մը Պաքուի ու Երեւանի մէջ։

Ծնած է 1 Փետրուար 1868ին, Ախալցխայի մէջ (Ջաւախք)։ Ծագումով էրզրումցի ընտանիքին բուն մականունը Իգիթխանեան էր, իսկ Քաջազնունիի մեծ հօր հայրը՝ Տէր Յովհաննէս քահանան, արտօնութիւն ստացած էր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսէն՝ մականունը Տէր-Յովհաննիսեանի վերածելու։ Իր կարգին, Քաջազնունի իր մականունը հայերէնի թարգմանած է ընտանեկան հին մականունէն (թրքերէն իգիթ «քաջ»)։

Ան իր նախնական ուսումը ստացած է Թիֆլիսի մէջ (1877-1886), նախ՝ մասնաւոր դպրոցի մը եւ ապա՝ ռէալական վարժարանին մէջ։ 1887ին մտած է Ս. Փեթերսպուրկի քաղաքացիական ճարտարագիտութեան հիմնարկը։ Երկու տարի ետք, ամուսնացած է Սաթենիկ Միրիմանեանի հետ՝ հակառակ անոր հօր ընդդիմութեան։ Վեց զաւակ ունեցած են՝չորս որդի եւ երկու դուստր, որոնցմէ երեքը պիտի զոհուէին հայրենիքի ծառայութեան մէջ։ Աշոտ պիտի մեռնէր Ղարաքիլիսէի ճակատամարտին, Արամ պիտի զոհուէր 1920ի ամառը՝ թաթար ապստամբներու դէմ պայքարելով Զանգիբասարի (Մասիս) շրջանին մէջ, իսկ Ռուբէն՝ Աշոտի երկուորեակ եղբայրը, Կարսի անկումէն ետք (1920) գերի առնուելով պիտի սպաննուէր թուրքերուն կողմէ։

Ուսման վերջին տարիներուն, Քաջազնունի մտած է Հ. Յ. Դաշնակցութեան շարքերը։ 1893ին շրջանաւարտ եղած է՝ ճարտարապետի տիտղոսով։ Այնուհետեւ աշխատած է Պաքուի մէջ (1893-1895)՝ շրջանային ճարտարապետութեան բաժանմունքին մէջ, Պաթում (1895-1897), Թիֆլիս (1897-1899)՝ քաղաքային վարչութեան իբրեւ շրջանային ճարտարապետ։ 1899ին վերադառնալով Պաքու, յաջորդ եօթը տարիներուն աշխատած է իբրեւ գլխաւոր ճարտարապետ՝ նաւթարդիւնաբերողներու խորհուրդին համար։ Նախագծած է հիւանդանոց մը, բնակելի շէնքեր եւ հիւրանոցներ Բալախանիի շրջանին մէջ։ Ան նաեւ նախագծած ու շինած է Ս. Թադէոս-Բարթողիմէոսի մայր տաճարը 1907-1911ին, որ խորհրդային վարչակարգին կողմէ պիտի քանդուէր 1930ական թուականներու սկզբնաւորութեան։



Մինչ այդ, Քաջազնունի քաղաքական կեանք մտած էր, 1906ին հայ-թաթարական հակամարտութեան հաշտարար յանձնախումբի անդամ ըլլալով։ 1909ին ձերբակալուած է ռուսական ոստիկանութեան կողմէ՝ Դաշնակցութեան գործին առնչութեամբ, իսկ 1911ին ստիպուած է երկիրը ձգել՝ Դաշնակցութեան դատավարութեան վկայ չկանչուելու համար։ Ապրած է Ֆրանսայի, Պելճիքայի եւ Վանի մէջ, ուր գրած է ռուսերէն յօդուածներ Շէյքսփիրի մասին։

Կովկաս վերադառնալով 1914ին, Քաջազնունի Հայ Ազգային Խորհուրդի անդամ ընտրուած է 1917ին, իսկ Փետրուար 1918ին՝ Անդրկովկասեան Սէյմի (խորհրդարան) անդամ։

Մայիս 1918ի ճակատագրական օրերուն, Քաջազնունի Տրապիզոնի եւ Պաթումի խաղաղութեան ժողովներուն մասնակցող հայկական պատուիրակութեան անդամ էր ։ Պաթումի դաշնագիրը ստորագրողներէն եղած է՝ 4 Յունիս, 1918ին։

Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադրութենէն ետք, Քաջազնունի վարչապետ նշանակուեցաւ։ Դահլիճը Թիֆլիսէն Երեւան փոխադրուած է 19 Յուլիսին։ Հոկտեմբերին, Հայաստանի Խորհուրդի (խորհրդարան) ճնշումին տակ, Քաջազնունի հրաժարականը ներկայացուցած է։ Ընդունելով կառավարութեան հրաժարականը, Խորհուրդը Քաջազնունիին յանձնած է նոր, համախոհական (coalition) կառավարութիւն կազմելու պաշտօնը։ Նոր կառավարութիւնը կազմուած է Դաշնակցութեան եւ Հայ Ժողովրդական Կուսակցութեան համաձայնութեամբ եւ տեւած է մինչեւ Յունիս 1919։ Միջոցին, Քաջազնունի Ապրիլ 1919ին Միացեալ Նահանգներ մեկնած է՝ տնտեսական ու քաղաքական օժանդակութեան շուրջ բանակցութիւններ վարելու, վարչապետի պաշտօնը ձգելով Ալեքսանդր Խատիսեանին։

Երեւան վերադառնալով Սեպտեմբեր 1920ին, խորհրդարանի որպէա փոխնախագահ գործած է, ապա ստանձնելով անոր նախագահի պաշտօնը 25 Նոյեմբերին՝ անկախութեան վերջին օրերուն։ Խորհրդայնացումէն ետք, Քաջազնունի ձերբակալուած եւ մէկուկէս ամիս բանտարկուած է, մինչեւ որ ազատ արձակուած է Փետրուարեան ապստամբութեան շնորհիւ։ Ապստամբութեան աւարտէն ետք, մեկնած է Հայաստանէն, ապրելով Իրան, Հնդկաստան, Եգիպտոս եւ Ռումանիա։ Կուսակցութեան վիճակին մասին զեկուցում մը գրած է՝ «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնն անելիք չունի այլեւս», որ հրատարակուած է 1923ին եւ մեծ բանավէճերու տեղի տուած։ 1924ին, Քաջազնունի հաստատուած է Խորհրդային Հայաստան։

Ան դասաւանդած է ճարտարապետական նախագծին մէջ Երեւանի պետական համալսարանին մէջ եւ Պետնախագիծի թեքնիք խորհուրդի անդամ եղած։ Նախագծած ու ղեկավարած է բամպակի գործարաններու շինութիւնը Երեւանի եւ Սարտարապատի մէջ, ձէթի եւ օճառի գործարաններ Երեւանի մէջ, եւ բնակելի շէնքեր աշխատաւորներու համար։ Ան նաեւ կարգ մը շէնքեր շինած է Լենինականի (Գիւմրի) մէջ, 1926ի երկրաշարժէն ետք։

Քաջազնունի ստալինեան մաքրագործումներու զոհ դարձած է։ Ձերբակալուած է 1937ին եւ բանտին մէջ մահացած 15 Յունուար, 1938ին՝ թոքատապէ։ Այլապէս, արդէն մահուան դատապարտուած էր 5 Դեկտեմբեր 1937ի որոշումով, զոր բանտի բժիշկը կրցած է առժամաբար յետաձգել տալ։ Անոր արխիւները բռնագրաւուած ու անհետ կորսուած են։ Քաջազնունի արդարացուած է 1955ին, բայց իր անունը շուքի մէջ մնացած է մինչեւ խորհրդային վարչակարգի աւարտը։

Ըստ որոշ տուեալներու, Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին վարչապետը թաղուած է Կոզեռնի գերեզմանատան մէջ, բայց գերեզմանատունը աւելի ուշ քանդուած է եւ գերեզմանը՝ կորսուած։ Անոր աղջիկներէն Մարգարիտի ջանքերուն շնորհիւ, խորհրդանշական գերեզմանաքար մը կանգնած է Թոխմախ լիճի քաղաքային գերեզմանատան մէջ։