Մարիա Եաքոպսըն (ծնունդ՝ 6 Նոյեմբեր, 1882)

Մարիա Եաքոպսըն՝ Լիբանանի մէջ եւ Քարէն Եփփէ՝ Սուրիոյ մէջ։ Երկու դանիացիներ՝ զանազան պաշտօնակիցներու մէջ, որոնք մայրերու դեր կատարեցին ցեղասպանութեան վերապրող որբերուն, անձնուիրաբար իրենց կեանքը նուիրաբերելով անոնց։ Անոնք նաեւ կենդանի վկայութիւն դարձան՝ 1915ի իրադարձութիւններուն մասին։

Եաքոպսըն ծնած էր կեդրոնական Դանիոյ Սիմ քաղաքին մէջ, 6 Նոյեմբեր 1882ին։ Մանկութեան տարիներուն, ապրած է Հորսենս քաղաքը՝ երկրի արեւելեան ծովեզերքին վրայ, իր ծնողներուն հետ։ Համիտեան ջարդերուն մասին իմացած է դանիական մամուլէն։ 1898ին անգլիացի ֆեմինիստ գործիչ Ճեսի Փէն-Լուիս ժամանած է Դանիա, օժանդակելով Կանանց Առաքելութեան Աշխատողներ (KMA՝ դանիերէն սկզբնատառերով) կազմակերպութեան հիմնադրութենէն երկու տարի ետք։

Նոր կազմակերպութիւնը հովանաւորած է Մշոյ, Վանի, Մարաշի եւ Խարբերդի գերմանական որբանոցներուն մէջ ապրող հայ որբերուն։ Հիւանդապահուհիի դասընթացքներ աւարտելէ ետք, 1906ին Մարիա Եաքոպսըն KMAի անդամ դարձած է։ Յաջորդ տարի մեկնած է Խարբերդ՝ իբրեւ միսիոնար։ Հիւանդանոց տնօրէնուհի նշանակուած է եւ կարճ ժամանակով հայերէն սորված։ Սկսած է գրել իր մեծարժէք օրագրութիւնը Սեպտեմբեր 1907ին եւ շարունակած է յաջորդ տասներկու տարիներուն ընթացքին։

Մեծ Եղեռնի տարիներուն, Եաքոպսըն իր օրագրութեան մէջ ցնցիչ վկայութիւններ բերած է՝ տեղահանութեան բացայայտ նպատակին, տարագիրներու անմարդկային պայմաններուն եւ թրքական ջարդարարական քաղաքականութեան մասին։ Այս տարիներուն, ան երեք որբեր որդեգրած է։

Ա. Աշխարհամարտէն ետք, Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցի աշխատողներու աջակցութեամբ, Մարիա Եաքոպսըն հաւաքած է աւելի քան 3.600 թափառական որբեր, որոնց մեծամասնութիւնը վարակիչ հիւանդութիւններէ կը տառապէր եւ կմախքի վերածուած էր։ 1919ին Օսմանեան Կայսրութիւնը ձգած է՝ որբերէն հիւծախտէ վարակուելու պատճառով։ Դանիա վերադառնալէ ետք, հրաւիրուած է Միացեալ Նահանգներ, ուր ջարդերու մասին հրապարակային դասախօսութիւններ տուած եւ որբերու համար դրամ հաւաքած է։ Փորձած է Խարբերդ վերադառնալ 1920-1921ին, բայց անոր մուտքը Օսմանեան Կայսրութիւն արգիլուած է։ Այնուհետեւ, մեկնած է Լիբանան, ուր շարունակած է իր գործունէութիւնը։

Մեծ թիւով որբեր տեղափոխած է Պէյրութ, Յունուար 1922ին, ուրիշ դանիացի միսիոնարուհիի մը՝ Քարէն Մարի Փեթերսընի հետ։ Վեց ամիս ետք, Կիլիկիայէն 208 որբերով հաստատուած է Զուք Միխայիլ՝ Ժպէյլի եւ Պէյրութի միջեւ, որ դարձած է KMAի առաջին որբանոցը։ Աւեի ուշ, Սայտա անցնելէ ետք, 1928ին Ժպէյլի մէջ KMAն Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցէն գնած է տեղւոյն հայկական որբանոցի շէնքը։ Հոն հաստատուած է դանիական «Թռչնոց բոյն» որբանոցը։ Իր կարգավիճակով, «Թռչնոց բոյնը» աւելի դպրոց էր, քան որբանոց, քանի որ հոն կը գործադրուէր լիբանանեան հանրային դպրոցներու ծրագիրը՝ տարբեր արհեստներու զուգընթաց ուսուցումով։

Որբերը Մարիա Եաքոպսընը կը կոչէին՝ «Մամա Եաքոպսըն»։ Ան յաճախ Աստուածաշունչը հայերէնով կը կարդար անոնց։ Ամուսնացած է հայ ատամնաբոյժի մը հետ։

Դանիացի միսիոնարուհիին մարդասիրական գործունէութիւնը արժանացած է իր հայրենիքի գնահատանքին։ Ստացած է Դանիոյ ոսկէ մետալը 1945ին, հանդիսանալով երկրի առաջին կինը, որ այդ բարձրագոյն պարգեւին արժանացած է։ 1954ին լիբանանեան կառավարութիւնը պարգեւած է պատուոյ ոսկէ մետալը՝ հայ համայնքին իր ծառայութեան ու նուիրումին համար։

Մարիա Եաքոպսըն մահացած է 6 Ապրիլ, 1960ին։ Ըստ անոր կտակին, թաղուած է «Թռչնոց բոյն»ի շրջափակին մէջ։ Անոր օրագրութիւնը, զոր ան գաղտնաբար հանած էր Թուրքիայէն, հայերէնի թարգմանուած ու երկլեզու՝ դանիերէն ու հայերէն հրատարակութեամբ լոյս տեսած է՝ 1979ին։ Անգլերէն թարգմանութիւնը լոյս տեսած է 2001ին։ Եաքոպսընի կիսանդրին զետեղուած է Գալիֆորնիոյ մէջ, իսկ Իջեւան քաղաքի (Հայաստան) մանկապարտէզ մը անոր անունը կը կրէ։

Երուանդ Օտեան (ծնունդ՝ 19 Սեպտեմբեր, 1869)

Մէկուկէս դար առաջ, Կոստանդնուպոլսոյ մէջ կը ծնէր վիպասան Շիրվանզադէի խօսքերով՝ «ծիծաղի համար ծնուած մեծագոյն հայ երգիծաբանը» Յակոբ Պարոնեանէն ետք։ Երուանդ Օտեան պիտի գերազանցէր հայոց երգիծաբանութեան հայր Պարոնեանը իր արտադրութեան թիւով ու տեսականիով։ Ան ունէր որեւէ պահու արտադրելու իւրայատկութիւնը։ Օտեանի գործերը յաճախ հրատարակուած են օրաթերթերուն մէջ որպէս թերթօն, ֆրանսական feuilleton -ի օրինակով. շատերը լոյս տեսած են առանձին գիրքով, իսկ ուրիշներ՝ երկար տասնամեակներ անտիպ մնացած։

Օտեան ծնած էր 19 Սեպտեմբեր 1869ին ու հասակ առած՝ քաղաքական գործիչ ու պետական պաշտօնատար հօրեղբօր՝ Գրիգոր Օտեանի յարկին տակ, ուր ականատես եղած է գրական յայտնի անուններու զրոյցներուն, բանավէճերուն։ Մէկ տարի (1882-1883) Պէրպէրեան վարժարան յաճախելէ ետք, իր ֆիզիքական տկարութեան պատճառով կը ձգէ ու կ՚անցնի տնային անձնական դասերու եւ անյագուրդ ընթերցանութեան՝ հայերէն ու ֆրանսերէն լեզուներով։

Գրական ասպարէզ նետուած է 1887ին թարգմանութեամբ եւ գրական ուսումնասիրութիւններով։ Հինգ տարի ետք, Պոլսոյ յայտնի «Հայրենիք» օրաթերթին օգնական խմբագիրը դարձած է՝ Արփիար Արփիարեանի օրով։ Ան յարատեւօրէն քրոնիկ արտադրած է, պատմուածքներ եւ վիպակներ ու վէպեր, իր նիւթերը վերցնելով ընկերային եւ քաղաքական կեանքէն։ 1896ին Օտեան դարձած է «Հայրենիք»ի խմբագիր, սակայն նոյն տարին, երբ հալածանքն ու ջարդը սկսած էին Պոլսոյ մէջ, ստիպուած է լքել Օսմանեան կայսրութիւնը։ Յաջորդ տասներկու տարիները տարագրութեան մէջ ապրած է՝ Յունաստան, Փարիզ, Անգլիա, Աւստրիա, Հնդկաստան ու Եգիպտոս, ինչ որ յետագային նկարագրած է «Տասներկու տարի Պոլսէն դուրս» (1912-1913) յուշագրութեան մէջ։ Հրատարակած է քանի մը թերթեր Յունաստանի, Փարիզի եւ Եգիպտոսի մէջ, եւ գրած քանի մը գործեր, ինչպէս նաեւ՝ պատմուածքներու շարք մը «Յեղափոխութեան մակաբոյծները» անունին տակ (1899)։

Օսմանեան յեղափոխութենէն ետք, Օտեան 1909ին Պոլիս վերադարձած է։ Շարունակած է գրական գործը, հրատարակելով բազմաթիւ երգիծական թերթեր։ 1909-1915 շրջանին արտադրած է իր քաղաքական եւ ընկերային-երգիծական գլուխ գործոցներէն մէկ քանին. «Ընկեր Փանջունի»ի առաջին երկու բաժինները (1910 եւ 1914), «Ընտանիք, պատիւ, բարոյական» (1910), «Վաճառականի մը նամակները» (1914), «Թաղականին կնիկը» (1915), երկու արկածախնդրական վէպեր Ապտուլ Համիտի բռնապետական կառավարութեան մասին՝ «Ապտուլ Համիտ եւ Շերլոք Հոլմս (1911) եւ «Սալիհա Հանըմ կամ բանակը բռնաւորին դէմ» (1912), եւ քաղաքական ներկայացուցիչներու երգիծական դիմաստուերները՝ ««Մեր երեսփոխանները» (1913) խորագրով։ Օտեան նաեւ ֆրանսերէնէ հայերէնի թարգմանած է Լէոն Թոլսթոյի «Յարութիւն»ը (1910) եւ «Աննա Քարանինա»ն (1911), ինչպէս նաեւ Էմիլ Զոլայէն, Ֆէոտոր Տոսթոյեւսքիէն, Մաքսիմ Կորքիէն, Մարք Թուէյնէն եւ ուրիշներէ գործեր։

Օտեան յաջողած է խուսափիլ Ապրիլ 24, 1915ի ձերբակալութիւններէն, բայց Օգոստոսին թուրք ոստիկանութեան ձեռքը ինկած ու աքսորուած է։ Սակայն, երեք ու կէս տարի վերապրած է աքսորականի կեանքին, զոր նկարագրած է իր յուշագրութեան մէջ՝ «Անիծեալ տարիներ» (1918-1919)։ Պոլիս վերադարձած է Հոկտեմբեր 1918ի զինադադարէն ետք եւ վերսկսած՝ գրական գործունէութեան, վերստին աշխատակցելով թերթերու —միաժամանակ քանի մը թերթերու մէջ ամէնօրեայ սիւնակներ լեցնելով— մինչ կարգ մը թերթեր կը խմբագրէր եւ վէպեր կը գրէր, ինչպէս՝ «Թիւ 17 խաֆիէն» (1919-1921) եւ այլն։

Այլ մտաւորականներու օրինակով, Օտեան լքած է Կոստանդնուպոլիսը 1922ին քեմալական շարժումի յաղթանակէն ետք եւ փոխադրուած՝ Պուքրէշ (Ռումանիա)։ Երկու տարի ետք, անցած է Թրիփոլի (Լիբանան), ապա՝ Գահիրէ (Եգիպտոս)։ Իր մահկանացուն կնքած է 3 Հոկտեմբեր 1926ին ու թաղուած՝ Մար Մինայի գերեզմանատան մէջ։ Օտեանի գործերը թարգմանուած են քանի մը լեզուներու՝ թրքերէն, ֆրանսերէն, պուլկարերէն, յունարէն, սպաներէն եւ այլն։ «Ընկեր Փանջունի»ն եւ «Անիծեալ տարիներ»ը թարգմանուած են նաեւ անգլերէնի։

1964ին Օտեանի «Կեղծ լրտեսը» պատմուածքը Հենրիկ Մալեանի բեմադրութեամբ դարձած է «Մսիօ Ժագ եւ միւսները» ֆիլմաշարի մէկ բաժինը՝ Հայֆիլմի արտադրութեամբ։ Մօտաւորապէս երեք տասնամեակ ետք, 1992ին, Արման Մանարեան բեմադրած է «Ընկեր Փանջունի» ժապաւէնը, որ կրկին Հայֆիլմի արտադրութիւնն էր, Հայաստանի մէջ։ Երեւանի փողոց մը եւ դպրոց մը կը կրեն Երուանդ Օտեանի անունը։ 

Պիքֆայայի նահատակաց յուշարձանին բացումը (24 Ապրիլ, 1970)

1965էն առաջ, Մեծ Եղեռնին նուիրուած միայն երեք յուշարձան կար. Անթիլիասի նահատակաց մատուռը (1938), Պէյրութի Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքարանի մենաքարը (1939) եւ Պուէնոս Այրէսի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր Տաճարի շրջափակի յուշարձանը (1961)։ 1965էն սկսեալ, Հայաստանի ու Սփիւռքի մէջ յուշարձաններու շինութեան իսկական պայթիւն մը տեղի պիտի ունենար։

Պիքֆայայի յուշարձանի բացում։ Այս լուսանկարը, որ լոյս տեսաւ «Ազդակ» օրաթերթի յատուկ թիւին կողքին վրայ (9 Մայիս, 1970), կը պատկանի «Ասոշիէյթըտ Փրէս»ի հանգուցեալ լուսանկարիչ (եւ այնուհետեւ Նիւ Եորքի հայ համայնքի անդամներէն) Հէրրի Գունտագճեանին։

Յիսնամեակի ոգեկոչումը Լիբանանի մէջ յատուկ հնչեղութիւն ունեցաւ։ Թէեւ կառավարութիւնը տեղի տալով թրքական ճնշումներու՝ չէր արտօնած քայլարշաւի մը կատարումը, 85-90.000 հայերու համախմբումը Պուրճ Համուտի մարզաւանին մէջ փաստ դարձած է, որ այնուհետեւ սգատօնի աւանդական ձեւը պատմութիւն պիտի դառնար՝ իր տեղը զիջելով պահանջատիրութեան։

Որպէս յիսնամեակի աւարտ, Ապրիլ 1966ին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս Խորէն Ա. կը յայտարարէր, թէ Պիքֆայայի դպրեվանքին մէջ յիսնամեակին նուիրուած յուշարձան մը պիտի կառուցուէր։ Ս. Աստուածածնի մատրան մօտ գտնուող ժայռի մը վրայ կառուցուելիք յուշարձանը յայտնի քանդակագործ Զաւէն Խտըշեանի (1932-2018) գործը պիտի ըլլար։

Հիմնարկէքի արարողութիւնը տեղի ունեցաւ 23 Ապրիլ, 1967ին, ձեռամբ երեք հայ հոգեւոր պետերուն՝ Խորէն Ա. Կաթողիկոս, Իգնատիոս Պետրոս ԺԶ. Պաթանեան Պատրիարք եւ Վեր. Յովհաննէս Ահարոնեան։ Դպրեվանքի տեսուչ Գարեգին եպս. Սարգիսեան (ապագայ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ ապագայ Գարեգին Բ. եւ Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա. Կաթողիկոս) յուշարձանի յանձնախումբին անունով ուղերձ մը կարդաց, ուր ի մասնաւորի յայտնեց.

«Ձեր մարմնոյ աչքերը միայն խարիսխը կը տեսնեն, ամրակուռ ժայռ-պատուանդանը: Բայց կ՚ուզեմ, որ ձեր հոգւոյ աչքերը նոյնքան իրաւութեամբ եւ առաւել եւս հրճուանքով տեսնեն աւելի քան տասներկու մեթր բարձրութեամբ դէպի երկինք կոթողացող պրոնզեայ այն թռիչք-արձանը, որ մարդկային մարմնի մը վերականգնումի պատկերին մէջէն կը խորհրդանշէ ամբողջ ժողովուրդի մը յաղթ վերականգնումը աւազներու եւ աւերակներու, ցնցոտիներու եւ վէրքերու, տանջանքներու եւ խոշտանգումներու մահասարսուռ աշխարհէն դէպի առողջ վերակենդանութեան, տենդոտ ստեղծագործութեան, անյագ շինարարութեան աշխարհը »։

Պրոնզէ յուշարձանը՝ երկինք ուղղուած ձեռքերով ոտքի կեցող կնոջ մը վերացական պատկերը, շինուեցաւ ժողովրդային հանգականութեան շնորհիւ։ Արձանը կանգնած է հինգ մեթր բարձրութեամբ ժայռին վրայ։ Բացումը նախատեսուած էր 24 Ապրիլ, 1969ին, բայց լիբանանեան հերթական քաղաքական տագնապը կանխած է Մեծ Եղեռնի հրապարակային ոգեկոչումը այդ տարի։

Բացումը յետաձգուած է 24 Ապրիլ 1970ին, երբ պիտի դառնար ցեղասպանութեան 55ամեակի գլխաւոր ձեռնարկներէն մէկը։ Հսկայ բազմութիւնը, որ ըստ կարգ մը գնահատումներու՝ աւելի քան 20.000 հոգի կը հաշուէր, Անթիլիասի մայրավանքի Ս. Պատարագէն ետք փութացած էր Պիքֆայա։ Երթեւեկութեան հոսքը այնքան ծանրացած էր, որ բարձունքի ճանապարհին վրայ շատեր իրենց ինքնաշարժները ձգած ու ոտքով հասած էին վանք։ Ժողովուրդը լեցուցած էր յուշարձանը շրջապատող տարածքը։ Հոգեհանգստեան սրտայոյզ արարողութենէ մը ետք, առաջին բանախօսը եղած է Պօղոս Տուզճեան՝ յուշարձանի յանձնախումբի անունով, որուն հետեւած են Վեր. Ահարոնեան, Մեսրոպ եպս. Թէրզեան (Պաթանեան պատրիարքի անունով) եւ Խորէն Ա. Կաթողիկոս։ Բացումը հովանաւորած է Լիբանանի նախագահ Շառլ Հելուի անունով՝ Զբօսաշրջութեան նախարար Խաչիկ Պապիկեան, որ նաեւ գլխաւոր բանախօսը եղած է։

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի օրերուն, յուշարձանը ենթարկուած է ռմբահարումի՝ փաղանգաւորներու կողմէ, իսկ անոր ստորին մասը ծանրօրէն տուժած է։ Սակայն, յուշարձանը դիմացած է անարգ ոճիրին ու յետագային՝ վերանորոգուած։

Ցեղասպանութեան 100ամեակի առիթով, յուշարձանը կրկին վերանորոգուած է, իսկ նահատակաց նուիրուած խորան մը շինուած՝ մօտակայքը։ Դէպի յուշարձան տանող ժայռերն ու պատերը զարդարուած են հայոց պատմութեան, Հայ Եկեղեցւոյ ու Մեծ Եղեռնի նուիրուած խորհրդանշաններով, եւ Հայոց Ցեղասպանութեան քարտէս մը աւելցուած է՝ յուշարձանին մօտերը։