Սարդարապատի յուշահամալիրի բացումը (25 Մայիս, 1968)

Ամէն տարի, տասնեակ հազարաւոր մարդիկ, թէ՛ Հայաստան բնակող եւ թէ՛ զբօսաշրջիկներ, կ՚այցելեն Սարդարապատի ճակատամարտի յուշահամալիրը։

Եթէ բոլորին յայտնի է, որ այս ճակատամարտը մայիսեան երեք հերոսամարտերուն ամենէն վճռականն էր՝ Հայաստանի Հանրապետութեան ծնունդի հիմնաքարը հանդիսանալով, պէտք է յիշել, որ խորհրդային ժամանակաշրջանին ճակատամարտին պատմութիւնը, ինչպէս եւ յուշահամալիրը, հանրապետութեան պատմութենէն անջատուած էր։ Յուշահամալիրին շինութիւնը, այն բարձունքին վրայ, ուր թաղուած էին ճակատամարտին հերոսները, ինքնին իրադարձութիւն մըն էր՝ իր քաղաքական ենթախորքին պատճառով։

Յուշահամալիրը կը գտնուի Երեւանէն 55 քիլոմեթր եւ Հոկտեմբերեան քաղաքէն 10 քիլոմեթր անդին։ Վերջինս, որ Սարդարապատ կը կոչուէր մինչեւ 1932, հինաւուրց Արմաւիր քաղաքն է՝ Հայաստանի պատմական մայրաքաղաքներէն մէկը, որ հիմնուած էր Ուրարտուի Արգիշտի Ա. թագաւորին կողմէ Արգիշտիխինիլի անունով։

1960ական թուականներուն, ազգային զարթօնքի հոլովոյթը խրախուսած էր Հայաստանի Համայնավար կուսակցութեան Կեդր. Կոմիտէի Ա. քարտուղար Եակով Զարոբեան (1908-1980), որ 1962ին նախաձեռնած էր փաստաթուղթերն ու հիմնաւորումները կազմելու՝ Մեծ Եղեռնի 50ամեակը նշելու եւ համապատասխան յուշարձան մը կառուցելու մտքով։

Այս նիւթերը հիմք դարձած են Սարդարապատի հերոսամարտի յուշահամալիրի շինութեան, որուն նախաձեռնարկ եղած է Վլադիմիր Դարբինեան (1931-2015)՝ կուսակցութեան շրջանային կոմիտէի քարտուղար, Հոկտեմբերեանի մէջ։ Նախագիծը սկսած է գործադրուիլ 1965ին, եւ հակառակ Զարոբեանի պաշտօնանկ ըլլալուն (1966), անոր յաջորդը՝ Անտոն Քոչինեան, շարունակած է հովանաւորել Դարբինեանի գործունէութիւնը։

Քանդակագործներ՝ Սամուէլ Մանասեան եւ Արշամ Շահինեան, որոնց կոթողական բնոյթի ստեղծագործութիւններ ծանօթ էին մինչ այդ, կանչուած են մաս կազմելու այս ծրագրին, իսկ հռչակաւոր ճարտարապետ՝ Ռաֆայէլ Իսրայէլեանը, որ ծրագրի վարիչն էր, հրաւիրած էր ուրիշ քանդակագործ մը՝ Արա Յարութիւնեանը։ Յուշահամալիրին վայրը ընտրուած է Իսրայէլեանի կողմէ։ Ճարտարապետն ու քանդակագործները խոր հետազօտութեան ենթարկած են նախաքրիստոնէական եւ քրիստոնէական Հայաստանի ճարտարապետութիւնն ու արուեստը, առաջարկելով գեղարուեստական այնպիսի լուծումներ, որոնք ներշնչող անդրադարձ մը հանդիսացած են ժողովուրդի պատմական ճակատագրին։

Յաղթանակին եւ անոր ետին գտնուող պատմական դրուագներուն խորհուրդը ցոլացած են յուշահամալիրին տարբեր բաղադրիչներուն մէջ՝

• Դէպի մուտք առաջնորդող աստիճանները, որոնց կողմերուն կանգնած են հզօր, 8 մեթր բարձրութեամբ թեւաւոր ցուլերը,
• 35 մեթր բարձրութեամբ զանգակատունը՝ 12 զանգակներով, եւ Սարդարապատի ու արցախեան մերօրեայ պատերազմի հերոսներուն գերեզմանները,
• հերոսներու ծառուղին՝ 6 մեթր բարձրութեամբ արծիւներու հսկողութեան տակ,
• Յաղթանակի յուշապատը՝ համալիրին կեդրոնը՝ յաղթանակն ու Հայաստանի վերածնունդը խորհրդանշող քանդակներու շարքով,
• Թանգարանը։

Այս համալիրը, որ շինուած է Արմաւիրի կարմիր տուֆ քարով, ամբողջացած է լճակներով, պարտէզներով եւ վարչական շէնքերով։

Պաշտօնական բացումը տեղի ունեցած է 25 Մայիս, 1968ին՝ ճակատամարտի յիսնամեակին, եւ համալիրը ներկայացուած է Խորհրդային Միութեան պետական մրցանակին՝ 1969ին։

Հայաստանի ազգագրական թանգարանը հիմնուած է Խորհրդային Հայաստանի Նախարարարներու Խորհուրդի որոշումով՝ Փետրուար 1978ին, եւ բացուած՝ նոյն տարուան 13 Սեպտեմբերին։ Ռ. Իսրայէլեանի կողմէ նախագծուած ու շինուած, այս համալիրի ճարտարապետական ամբողջութիւնը լրացուած է՝ հայ աւանդական ճարտարապետութեան գլխաւոր տարրերու օգտագործումով։ Թանգարանը աւելի քան 70.000 իրերէ բաղկացած հաւաքածոյ մը ունի։ Խորհրդային ժամանակաշրջանին, հասկնալի պատճառներով, միայն ցուցադրած է հնագիտական ու ազգագրական նիւթեր, հին լուսանկարներ եւ զարդարուեստ։ Հայաստանի երկրորդ անկախութենէն ետք՝ Մայիս 1918ին ու Հայաստանի առաջին անկախութեան նուիրուած մնայուն ցուցադրութիւն մը աւելցած է։



Անտոն Քոչինեան (ծնունդ՝ 25 Հոկտեմբեր, 1913)

Անտոն Քոչինեան կարեւոր, սակայն անտեսուած դէմք մըն է յետ-ստալինեան Հայաստանի պատմութեան մէջ, հակառակ մօտ երկու տասնամեակի իր գործունէութեան՝ պետական-կուսակցական ամենաբարձր ոլորտին մէջ։

Ծնած էր Շահալի (այժմ՝ Վահագնի) գիւղը, Լոռիի մէջ, 25 Հոկտեմբեր 1913ին, երկրագործի մը ընտանիքին մէջ։ Գիւղական դպրոցը ուսանելէ ետք, 1928ին մուտք գործած է Համայնավար Կուսակցութեան երիտարդական միութեան (Կոմերիտմիութիւն) մէջ եւ անոր դպրոցը յաճախած՝ մինչեւ 1931։ Այնուհետեւ, մէկ տարի Թիֆլիսի հայկական մանկավարժական ուսումնարանը անցնելէ ետք (1932-1933), ղրկուած է Երեւանի Կոմերիտմիութեան երկրագործական դպրոցը (1933-1935)։

Քոչինեան երկու տարի աշխատած է Տաւուշի եւ Վայոց ձորի շրջանային թերթերու խմբագրութիւններուն մէջ (1935-1937), որմէ ետք արագօրէն բարձրացած է կուսակցական շարքերուն մէջ։ Նախ՝ Ազիզբեկովի (Սիւնիք) շրջանային կոմիտէի քարոտւղար եղած է (1937-1939), իսկ ապա՝ անձնակազմի քարտուղար եւ համայնավար երիտասարդական միութեան Կեդր. Կոմիտէի առաջին քարտուղար։ 1940ին Հայաստանի Համայնավար կուսակցութեան Կեդր. Կոմիտէի անդամ ընտրուած է, իսկ 1941-1943ին Երեւանի եւ Կոտայքի շրջանային կոմիտէներ գլխաւորեց։

1944-1946ին Մոսկուայի կուսակցական կազմակերպիչներու դպրոցը իբրեւ ունկնդիր յաճախելէ ետք, 1946ին Քոչինեան Հայաստանի Համայնավար կուսակցութեան երրորդ քարտուղար ընտրուած է, իսկ տարի մը ետք՝ անձնակազմի քարտուղար։

Քոչինեանի կեանքի ամենէն կարեւոր շրջանը սկսած է Նոյեմբեր 1952ին՝ Նախարարաց Խորհուրդի նախագահի պաշտօնը ստանձնելէ ետք։ Վարչապետի այս պաշտօնը ան վարած է գրեթէ տասնչորս տարի՝ Գրիգոր Յարութիւնեանի (1937-1953), Սուրէն Թովմասեանի (1953-1960) եւ Եակով Զարոբեանի (1960-1966) շրջաններուն իբրեւ կուսակցութեան առաջին քարտուղար։ Փետրուար 1966ին, Մոսկուայի ղեկավարութիւնը Քոչինեանը ընտրեց Զարոբեանը փոխարինելու համար՝ Մեծ Եղեռնի 50ամեակի զանգուածային ու աննախընթաց ցոյցերէն ետք։

Իր աւելի քան երկու տասնամեակներուն իբրեւ վարչապետ եւ առաջին քարտուղար, Քոչինեան արձանագրած է իրագործումներու կարեւոր շարք մը։ Առաջին քարտուղարի իր պաշտօնավարութեան ընթացքին, Խորհրդային Հայաստանը ստացած է համախորհրդային իր հինգ շքանշաններէն երեքը՝ տնտեսական գործունէութեան բարձր ցուցանիշեր արձանագրելու համար (1968, 1970 եւ 1972)։ Նոյնինքն Քոչինեանը երկու անգամ Լենինի շքանշանով պարգեւատրուած է։ 

Հայաստանի տնտեսական բարգաւաճումը հիմնուած էր ճարտարարուեստական զարգացման ծրագրի մը վրայ։ Ասիկա ներառած է քիմիական գործարաններու շինութիւնը Ալավերդիի եւ Կիրովականի (ներկայիս՝ Վանաձոր) մէջ, Հրազդանի եւ Չարենցաւանի ճարտարուեստական համալիրներուն ստեղծումը, Սեւանի եւ Դիլիջանի գործարաններու շինութիւնը, ինչպէս եւ հում նիւթերու եւ արտադրութեան փոխադրութիւնը ապահովող երկաթուղին։ Երեւանի «Երազ» բեռնակառքերու գործարանը (1964) եւ Աբովեանի ելեկտրոնային գործարանները այս շրջանի յաւելումներ եղած են։ Ելեկտրականութիւնը արտադրութիւնը բազմացած է Երեւանի, Կիրովականի, Հրազդանի ու Տաթեւի կայաններու շինութեամբ։ Արփա-Սեւան կենսական փապուղիի շինարարութիւնը սկսած է 1963ին։ Քոչինեանի գործօն մասնակցութիւն ունեցած է Մեծամօրի հիւլէական կայանի շինարարութեան որոշման մէջ (1969), որ Հայաստանը պիտի տանէր դէպի ուժանիւթի ինքնաբաւութիւն։ Այգիներու հազարաւոր հեկտարներ ցանուած են, որոնց եկած են աւելնալու Ապարանի ջրանցքը եւ Գառնիի ջրամբարը։ Այս ժամականակաշրջանին հետ կապուած է Երեւան-Սեւան մայրուղիին եւ Կապան-Գորիս ճանապարհին շինութիւնը։

Առողջարաններու, պիոներական ճամբաներու եւ հանգստեան գօտիներու ցանցի մը կողքին, 1960ականներուն շինուած է Ծաղկաձորի մարզական համալիրը, ուր խորհրդային ձմեռնային մարզաձեւերու հաւաքականները պիտի մարզուէին։ 1970ականներուն Երեւանի կարգ մը հանրային գործեր սկսած են, ինչպէս «Զուարթնոց» օդակայանի ընդարձակումը (1973), «Հրազդան» մարզադաշտի (1971) եւ «Ռոսիա» շարժապատկերի սրահի շինութիւնը (1970)։ 1972ին սկսած է գետնուղիի (մեթրոյի) շինութիւնը։

Քոչինեան նոյնպէս կարեւոր դեր խաղացած է Ծիծեռնակաբերդի յուշարձանի (1967), Սարդարապատի հերոսամարտի յուշակոթողի (1968), եւ Էրեբունիի թանգարանի (1968) շինութեան գործին մէջ։ Վերջինը զուգադիպած է Երեւանի հիմնադրութեան 2750ամեակին։ Խորհրդահայ գործիչը 1966ին բարձրացուցած է Արցախի հարցը Մոսկուայի իշխանութիւններուն առջեւ։

Նոյեմբեր 1974ին, Անտոն Քոչինեան փոխարինուած է Կարէն Դեմիրճեանի կողմէ՝ «ղեկավարման լուրջ թերութիւնների» պատրուակով, եւ փաստօրէն մնացած է անգործ մինչեւ իր կեանքին վերջը։ Մահացած է Դեկտեմբեր 1, 1990ին։ Ծննդեան հարիւրամեակին, երկու կիսանդրիներ բացուած են Երեւանի եւ Քոչինեանի ծննդավայր Վահագնիի մէջ։