Lէօ (ծնունդ՝ 26 Ապրիլ, 1860)

Անցեալ դարու սկիզբին, Լէօ դարձաւ հայոց պատմական ու մտաւորական անցեալի ուսումնասիրութեան հիմնական անուններէն մէկը։ Առաքել Բաբախանեան ծնած էր 26 Ապրիլ 1860ին՝ Արցախի Քարինտակ գիւղին մէջ, այժմու Ստեփանակերտի մօտակայքը։ 1878ին վկայուած է Շուշիի թեմական դպրոցէն։ Իր ընտանիքին համեստ պայմանները աւելին չէին թոյլատրեր, իսկ այնուհետեւ Լէօ գրչանունով ծանօթ այս մտաւորականը ինքնուսուցման բացառիկ ճիգով պիտի դառնար մեր գրականութեան ու պատմութեան լաւագոյն գիտակներէն մէկը։

Շրջանաւարտ ըլլալէ ետք, ան աշխատած է Շուշիի եւ Պաքուի մէջ իբրեւ նոտարական գրագիր, հեռագրավար եւ «Արօր» տպարանի կառավարիչ։ Տակաւին ուսանող, 1877ին սկսած էր աշխատակցիլ Թիֆլիսի «Մշակ» օրաթերթին։ Անոր հայեացքները ձեւաւորուած են Րաֆֆիի եւ թերթի հիմնադիր խմբագիր Գրիգոր Արծրունիի գաղափարներու ազդեցութեան տակ։ Տարիներու ընթացքին, Լէօ պիտի աշխատակցէր բազմաթիւ հրատարակութիւններու՝ Կովկասէն մինչեւ Եւրոպա։ Սկզբնապէս, գրած է հրապարագրական յօդուածներ եւ գեղարուեստական արձակ (պատմուածք ու վէպ)։ Ամենէն կարեւոր գրական գործը «Մելիքի աղջիկը» (1898) վէպը եղած է։ Ան նոյնիսկ գրած է «Վարդանանք» պատմական թատերախաղը (1916)։

1895ին Լէօ փոխադրուած է Թիֆլիս, դառնալով «Մշակ»ի քարտուղար եւ մնայուն աշխատակից՝ մինչեւ 1906։ 1906-1907ին Ս. Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանը դասաւանդելէ ետք, վերադարձած է Թիֆլիս, ուր ամբողջութեամբ նուիրուած է գրական աշխատանքի։ Արդէն ան մտած էր գիտական հետազօտութեան բնագաւառին մէջ, արտադրելով հարիւրաւոր յօդուածներ եւ տասնեակ գիրքեր։ Գրական քննադատութեամբ զբաղած է, իր քննական (երբեմն՝ վիճելի) մտքերը յայտնելով բազմաթիւ ժամանակակից գրողներու մասին, որոնք մասամբ խտացած են «Ռուսահայոց գրականութիւնը սկիզբէն մինչեւ մեր օրերը» (1904) մենագրութեան մէջ։

Միւս կողմէ, Լէօ յատկանշուած է պատմական բազմաթիւ հարցերու նորովի մեկնաբանութիւններով իր շարք մը հատորներուն մէջ. «Հայկական տպագրութիւն» (2 հատոր, 1901–1902), «Յովսէփ կաթողիկոս Արղութեան» (1902), «Գրիգոր Արծրունի» (3 հատոր, 1902–1905), «Սուրբ Մեսրոպ» (1904), «Հայոց հարցը» (1906), «Հայ գրքի տօնը» (1912), «Վանի թագաւորութիւնը» (1915), «Հայոց հարցի վաւերագրերը» (1915), «Անի» (յետմահու՝ 1946)։ Անոր ամենէն ծաւալուն գործը, որ մնացած է անաւարտ, եռահատոր «Հայոց պատմութիւն»ն է, որոնցմէ միայն առաջին հատորը լոյս տեսած է ողջութեան (1917), իսկ միւս երկու հատորները՝ յետմահու (1946-1947)։ Շուրջ 2,000 էջնոց այս գործը հայոց պատմութիւնը ներկայացուցած է՝ նախապատմութենէն մինչեւ 18-րդ դար (բացի 12-րդ-15-րդ դարերէն)։ Լէոյի հայեացքները թարմ էին ու երբեմն՝ վէճի առարկայ, բայց անվիճելի էր անոր հանրագիտարանային գործածութիւնը հայ եւ օտար սկզբնաղբիւրներու, հնագիտական, վիմագրական, լեզուաբանական ու բանասիրական նիւթերու, ուղեգրութիւններու եւ յուշագրութիւններու, երկրորդական աղբիւրներու, եւ այլն։

1924ին, Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեան հրաւէրով, Լէօ Երեւան հաստատուած է՝ իբրեւ Երեւանի պետական համալսարանի դասախօս։ Անոր դասախօսութիւնները հայոց պատմութեան առաջին համալսարանական դասագիրքը դարձած են՝ Յակոբ Մանանդեանի դասախօսութիւններուն հետ։ Ան ստացած է փրոֆեսորի տիտղոսը 1925ին, երբ նաեւ ընտրուած է Գիտութեան եւ Արուեստի ինստիտուտի (1930ին՝ Գիտութիւններու ինստիտուտ) իսկական անդամ։

Իր նախախորհրդային գործերուն մէջ, Լէօ գերադասած էր անհատի դերը եւ հոգեկան ու աշխարհագրական ազդակներու դերակատարութիւնը շեշտած էր։ 1920ական թուականներուն, ան փորձած է ինքզինք տեղադրել նոր տիրող գաղափարախօսութեան ծիրին մէջ եւ հիմնովին փոխած է իր դիրքորոշումներէն շատեր։ Ըստ երեւոյթին, ցեղասպանութեան փաստը դեր ունեցած է այդ դիրքափոխումին մէջ։ «Անցեալից» աշխատասիրութեան մէջ (1925) ներկայացուած հայ ազատագրական շարժման պատկերը բոլորովին անյարիր էր սկզբնական շրջանի դրական գնահատանքներուն։ Անմիջական անցեալի ժխտական արժեւորումը կրկնուած է «Թրքահայ յեղափոխութեան գաղափարաբանութիւնը» (յետմահու, 1934) երկհատոր աշխատութեան մէջ։ «Խոջայական կապիտալ» (1934) հատորին մէջ, Լէօ նոր ջուղայեցի առետուրի դրամագլուխը նկատած է մեր արդի պատմութեան մղիչ ուժը։

Վաստակաւոր պատմաբանը իր մահկանացուն կնքած է Երեւանի մէջ, 14 Նոյեմբեր, 1932ին։ Թաղուած է Պանթէոնին մէջ։ Իր անունով Երեւանի մէջ կան փողոց մը եւ դպրոց մը։ Լէոյի կիսանդրին զետեղուած է Երեւանի պետական համալսարանի գլխաւոր մասնաշէնքին մէջ։

Birth of Leo (April 26, 1860)

Leo was the pseudonym of an Armenian intellectual who produced an amazing output of historical and literary scholarship at the turn of the twentieth century.

Arakel Babakhanian was born on April 26, 1860, in the village of Karintak, near the town of Khankend (nowadays Stepanakert, the capital of Artsakh). In 1878 he graduated from the diocesan school of Shushi. This was the extent of his formal studies, which he would complement with self-teaching. After graduation, he worked in Shushi and Baku as a scribe for notary work, telegrapher, and manager of the “Aror” printing house. 

He was still a student when he started collaborating with the influential daily Mshak of Tiflis in 1877. His views were shaped by the ideological tenets maintained by Raffi, the novelist, and Grigor Artzruni, the founding editor of Mshak. Over the years, he would contribute to a number of publications from the Caucasus to Europe. Initially, he wrote commentary and prose (short story and novel). His most notable literary work was The Daughter of the Melik (1898). He even wrote a historical play, Vartanank, published in 1916.

In 1895 he moved to Tiflis, becoming secretary and contributing editor of Mshak until 1906 . Afterwards, he gradually shifted to scholarship and produced hundreds of articles and dozens of books. First he entered the field of literary criticism, with essays about many contemporary writers, and condensed his views in his monograph The Literary of Russian Armenians from the Beginnings to Our Days (1904). On the other hand, he offered fresh interpretations of many historical issues. He produced a spat of book of history: Armenian Printing (2 vols., 1901-1902), Catholicos Hovsep Arghoutian (1902), Grigor Artzruni (3 vols., 1902-1905), Saint Mesrop (1904), The Armenian Question (1906). After a year of teaching at the Gevorgian Seminary of Holy Etchmiatzin (1906-1907), Leo returned to Tiflis and dedicated himself to scholarship. He produced new books: The Feast of the Armenian Book (1912), The Kingdom of Van (1915), The Documents of the Armenian Question (1915), and the posthumously published Ani (1946). His most ambitious work, which remained unfinished, was the three-volume History of the Armenians, of which he only saw the first volume published in 1916 (the other two volumes were posthumously published in 1946 and 1947). This work of almost 2,000 pages introduced Armenian history from prehistory until the end of the eighteenth century (excluding the 12 ^th -15 ^th centuries). While his views were both fresh and sometimes not exempt of controversy, Leo’s works were characterized by an encyclopedic use of Armenian and foreign sources, archaeological, epigraphic, linguistic, and philological materials, travelogues and memoirs, secondary sources, et cetera.

In 1924 Leo moved to Yerevan by invitation of the government of Soviet Armenia and became a lecturer of Armenian history at Yerevan State University until his death. His classes became the first university textbooks of Armenian history, toge

ther with those of professional historian Hakob Manandian. He was given the title of professor in 1925 and became a full member of the Institute of Science and Art of Soviet Armenia (renamed Institute of Sciences in 1930).

While in his pre-Soviet writings Leo gave primacy to the role of the individual and spiritual and geographical factors, in the 1920s he tried to accommodate himself to the new ruling ideology and reversed many of his positions. The genocide appeared to have crushed his views. His work From the Past (1925) offered a picture of the Armenian liberation movement that was completely at odds with his positive approach of his formative years. He repeated his negative evaluation in the two-volume The Ideology of the Turkish Armenian Revolution (1934). In his work The Khoja Capital (1934) he regarded the commercial capital as the moving force of Armenian modern history. 

Leo passed away in Yerevan on November 14, 1932, and was buried in the Yerevan Pantheon. A street and a school in the Armenian capital have been named after him. Leo’s bust has been placed at the central building of Yerevan State University.

Պիքֆայայի նահատակաց յուշարձանին բացումը (24 Ապրիլ, 1970)

1965էն առաջ, Մեծ Եղեռնին նուիրուած միայն երեք յուշարձան կար. Անթիլիասի նահատակաց մատուռը (1938), Պէյրութի Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքարանի մենաքարը (1939) եւ Պուէնոս Այրէսի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ Մայր Տաճարի շրջափակի յուշարձանը (1961)։ 1965էն սկսեալ, Հայաստանի ու Սփիւռքի մէջ յուշարձաններու շինութեան իսկական պայթիւն մը տեղի պիտի ունենար։

Պիքֆայայի յուշարձանի բացում։ Այս լուսանկարը, որ լոյս տեսաւ «Ազդակ» օրաթերթի յատուկ թիւին կողքին վրայ (9 Մայիս, 1970), կը պատկանի «Ասոշիէյթըտ Փրէս»ի հանգուցեալ լուսանկարիչ (եւ այնուհետեւ Նիւ Եորքի հայ համայնքի անդամներէն) Հէրրի Գունտագճեանին։

Յիսնամեակի ոգեկոչումը Լիբանանի մէջ յատուկ հնչեղութիւն ունեցաւ։ Թէեւ կառավարութիւնը տեղի տալով թրքական ճնշումներու՝ չէր արտօնած քայլարշաւի մը կատարումը, 85-90.000 հայերու համախմբումը Պուրճ Համուտի մարզաւանին մէջ փաստ դարձած է, որ այնուհետեւ սգատօնի աւանդական ձեւը պատմութիւն պիտի դառնար՝ իր տեղը զիջելով պահանջատիրութեան։

Որպէս յիսնամեակի աւարտ, Ապրիլ 1966ին, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս Խորէն Ա. կը յայտարարէր, թէ Պիքֆայայի դպրեվանքին մէջ յիսնամեակին նուիրուած յուշարձան մը պիտի կառուցուէր։ Ս. Աստուածածնի մատրան մօտ գտնուող ժայռի մը վրայ կառուցուելիք յուշարձանը յայտնի քանդակագործ Զաւէն Խտըշեանի (1932-2018) գործը պիտի ըլլար։

Հիմնարկէքի արարողութիւնը տեղի ունեցաւ 23 Ապրիլ, 1967ին, ձեռամբ երեք հայ հոգեւոր պետերուն՝ Խորէն Ա. Կաթողիկոս, Իգնատիոս Պետրոս ԺԶ. Պաթանեան Պատրիարք եւ Վեր. Յովհաննէս Ահարոնեան։ Դպրեվանքի տեսուչ Գարեգին եպս. Սարգիսեան (ապագայ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ ապագայ Գարեգին Բ. եւ Ամենայն Հայոց Գարեգին Ա. Կաթողիկոս) յուշարձանի յանձնախումբին անունով ուղերձ մը կարդաց, ուր ի մասնաւորի յայտնեց.

«Ձեր մարմնոյ աչքերը միայն խարիսխը կը տեսնեն, ամրակուռ ժայռ-պատուանդանը: Բայց կ՚ուզեմ, որ ձեր հոգւոյ աչքերը նոյնքան իրաւութեամբ եւ առաւել եւս հրճուանքով տեսնեն աւելի քան տասներկու մեթր բարձրութեամբ դէպի երկինք կոթողացող պրոնզեայ այն թռիչք-արձանը, որ մարդկային մարմնի մը վերականգնումի պատկերին մէջէն կը խորհրդանշէ ամբողջ ժողովուրդի մը յաղթ վերականգնումը աւազներու եւ աւերակներու, ցնցոտիներու եւ վէրքերու, տանջանքներու եւ խոշտանգումներու մահասարսուռ աշխարհէն դէպի առողջ վերակենդանութեան, տենդոտ ստեղծագործութեան, անյագ շինարարութեան աշխարհը »։

Պրոնզէ յուշարձանը՝ երկինք ուղղուած ձեռքերով ոտքի կեցող կնոջ մը վերացական պատկերը, շինուեցաւ ժողովրդային հանգականութեան շնորհիւ։ Արձանը կանգնած է հինգ մեթր բարձրութեամբ ժայռին վրայ։ Բացումը նախատեսուած էր 24 Ապրիլ, 1969ին, բայց լիբանանեան հերթական քաղաքական տագնապը կանխած է Մեծ Եղեռնի հրապարակային ոգեկոչումը այդ տարի։

Բացումը յետաձգուած է 24 Ապրիլ 1970ին, երբ պիտի դառնար ցեղասպանութեան 55ամեակի գլխաւոր ձեռնարկներէն մէկը։ Հսկայ բազմութիւնը, որ ըստ կարգ մը գնահատումներու՝ աւելի քան 20.000 հոգի կը հաշուէր, Անթիլիասի մայրավանքի Ս. Պատարագէն ետք փութացած էր Պիքֆայա։ Երթեւեկութեան հոսքը այնքան ծանրացած էր, որ բարձունքի ճանապարհին վրայ շատեր իրենց ինքնաշարժները ձգած ու ոտքով հասած էին վանք։ Ժողովուրդը լեցուցած էր յուշարձանը շրջապատող տարածքը։ Հոգեհանգստեան սրտայոյզ արարողութենէ մը ետք, առաջին բանախօսը եղած է Պօղոս Տուզճեան՝ յուշարձանի յանձնախումբի անունով, որուն հետեւած են Վեր. Ահարոնեան, Մեսրոպ եպս. Թէրզեան (Պաթանեան պատրիարքի անունով) եւ Խորէն Ա. Կաթողիկոս։ Բացումը հովանաւորած է Լիբանանի նախագահ Շառլ Հելուի անունով՝ Զբօսաշրջութեան նախարար Խաչիկ Պապիկեան, որ նաեւ գլխաւոր բանախօսը եղած է։

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի օրերուն, յուշարձանը ենթարկուած է ռմբահարումի՝ փաղանգաւորներու կողմէ, իսկ անոր ստորին մասը ծանրօրէն տուժած է։ Սակայն, յուշարձանը դիմացած է անարգ ոճիրին ու յետագային՝ վերանորոգուած։

Ցեղասպանութեան 100ամեակի առիթով, յուշարձանը կրկին վերանորոգուած է, իսկ նահատակաց նուիրուած խորան մը շինուած՝ մօտակայքը։ Դէպի յուշարձան տանող ժայռերն ու պատերը զարդարուած են հայոց պատմութեան, Հայ Եկեղեցւոյ ու Մեծ Եղեռնի նուիրուած խորհրդանշաններով, եւ Հայոց Ցեղասպանութեան քարտէս մը աւելցուած է՝ յուշարձանին մօտերը։

Opening of the Genocide Memorial in Bikfaya (April 24, 1970)

Before 1965, there were only three memorials dedicated to the genocide of 1915 worldwide: the Martyrs’ Chapel in the monastery of Antelias (1938), the stele at the Armenian Catholic Patriarchate in Beirut (1939), and the memorial at the courtyard of the San Gregory the Illuminator Cathedral in Buenos Aires (1961). Starting in 1965, there would be a true explosion in the construction of memorials, both in Armenia and in the Diaspora.



Inauguration of the Bikfaya memorial. This picture appeared on the cover of the special issue of the daily Aztag (May 9, 1970) and was taken by AP late photographer (and later New Yorker) Harry Koundakjian.

The commemoration of 1965 in Lebanon acquired a particular resonance. Even though the government yielded to Turkish pressure and did not authorize a projected march, the gathering of 85,000-90,000 Armenians in the sports complex of Bourj Hammoud became proof that from here on the commemorations would take a different direction.

 

As the end of the fiftieth anniversary, in April 1966, the Catholicos of the Holy See of Cilicia, Khoren I announced that a monument would be built at the St. Mary’s Monastery in Bikfaya, which belongs to the Catholicosate. The “Monument to the Fiftieth Anniversary” would be located on a rock near the chapel of St. Mary and the Seminary. It was commissioned to sculptor Zaven Khedeshian (1932-2018), already a noted name in Lebanese art.

The groundbreaking ceremony was held on April 23, 1967, by the three Armenian spiritual leaders, Catholicos Khoren I, Patriarch Ignatius Peter XVI Batanian of the Armenian Catholic Church, and Rev. Hovhannes Aharonian. Bishop Karekin Sarkissian (future Catholicos Karekin II of Cilicia and I of All Armenians), the dean of the seminary, read a message on behalf of the memorial committee. He said:

“I want that the eyes of soul see with equal truth and joy the bronze statue of more than twelve meters of height elevating to the sky, which, through the image of the restoration of a human body, symbolizes the triumphant restoration of an entire people, from the terrorizing world of sand and ruins, rags and wounds, suffering and torture towards the world of healthy revival, febrile creation, and insatiable construction.”

A popular fundraiser was held to finance the construction of the memorial, a bronze abstract figure of a woman standing with hands toward the sky. The figure is mounted on a clef-like rock of five meters high, beyond which is located the public space for public assembly. The inauguration was anticipated for April 24, 1969, but recurrent political crisis in Lebanon prevented the public commemoration of the genocide that year.

The inauguration was postponed for April 24, 1970, when it became one of the main features of the 55 ^th anniversary of the genocide. The huge multitude, which by some estimates surpassed the number of 20,000, went from the ceremony held at the monastery of Antelias to Bikfaya for the inauguration. At one point, the traffic flow forced the mass to leave their cars on the road ascending to the Armenian monastery and reach the place by foot. People flooded the courtyard of the monastery around the memorial. After a stirring “hokehankisd” ceremony, the first speaker was Boghos Douzjian, representing the Memorial Committee, followed by Rev. Aharonian, Bishop Mesrob Terzian (in representation of Patriarch Batanian), and Catholicos Khoren. The keynote speaker was Khachig Babikian, Minister of Tourism, on behalf of the President of Lebanon, Charles Helou, who sponsored the inauguration.

During the Lebanese Civil War of 1975-1990, the memorial underwent a sabotage bombing by the Phalange, a Christian militant party, and the lower portion of the monument was heavily damaged. The monument was heavily damaged but it did not fall. It was later repaired.

On the centennial of the genocide, the memorial was renovated and an altar dedicated to the martyrs was built nearby. The rocks and walls leading to the memorial were ornamented with symbols related to Armenian history, the Armenian Church, and the genocide, and a map of the Armenian Genocide was added near the monument. 

Լենինի արձանին տապալումը (13 Ապրիլ, 1991)

Խորհրդային ժամանակներուն, Երեւանի Հանրապետութեան հրապարակը Լենինի հրապարակ կը կոչուէր, ու Խորհրդային Միութեան հիմնադիր՝ Վլատիմիր Լենինի հսկայական արձան մը հրապարակի տիրական առանձնայատկութիւնն էր աւելի քան կէս դար։

Արդի Երեւանի իր նախագիծերուն մէջ, ճարտարապետ Ալեքսանդր Թամանեան ապագայի արձանին տեղը որոշած էր հրապարակին ու քաղաքի ծառուղիին (ներկայ Վ. Սարգսեանի փողոց) խաչմերուկին վրայ։ 1920ական թուականներու վերջերուն, երկու մեթր բարձրութեան կոթող մը զետեղուած էր հոն՝ արձանի ապագայ տեղադրութիւնը նշող արձանագրութեամբ։

 

Լենինի արձանին բաց մրցոյթ մը տեղի ունեցած էր 1938ին։ Յաղթականներ հանդիսացած էին Խ. Միութեան ժողովրդական նկարիչ՝ Սերգէյ Մերկուրով (1881-1952) եւ երկու երիտասարդ ճարտարապետներ, որոնք Թիֆլիս կ՚ապրէին՝ Լեւոն Վարդանով (Վարդանեան) ու Նաթալիա Փարեմուզովա ամոլը։

Ըստ նախագծի, կոթողը 18 մեթր բարձրութիւն պիտի ունենար, ներառեալ՝ պատուանդանը։ Մերկուրով մերժած է արձանը ձուլածոյ պրոնզով պատրաստել, անոր բարձրութեան (7 մերթ) պատճառով, եւ առաջարկած՝ կռածոյ պղինձ գործածել։ Վարդանով-Փարեմուզովա զոյգը նախագծած է կրանիթեայ պատուանդանը՝ հայկական աւանդական զարդարուեստի հիմամբ, ներշնչուելով Գօշ գտնուած խաչքարէ մը։

Արձանին տեղադրումը տեղի ունեցած է 24 Նոյեմբեր, 1940ին, Հայաստանի խորհրդայնացման 20ամեակին առիթով։ Այս մէկը նկատուած էր իբր Լենինի լաւագոյն արձաններէն մէկը՝ ամբողջ Խորհրդային Միութեան մէջ։ Հրապարակի նախագիծը 1970ին շահած է Խորհրդային Հայաստանի պետական մրցանակը, իսկ Լ. Վարդանեան (յետմահու) եւ Ն. Փարեմուզովա նոյնպէս ստացած էին այդ մրցանակը՝ պատուանդանին համար։

Տարին երկու անգամ, Մայիս 1ին (աշխատաւորներու օր) եւ Նոյեմբեր 7ին (Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան տարեդարձ), խորհրդահայ ղեկավարութիւնը կը կանգնէր երեք ամպիոններուն վրայ, որոնք շինուած էին պատուանդանին վրայ՝ աշխատաւորներու շքերթը ողջունելու համար։ Տասը տարին անգամ մը, անոնց կը միանային միւս տասնըչորս խորհրդային հանրապետութիւններուն առաջին քարտուղարները, որոնք Երեւան կը հասնէին մասնակցելու Խորհրդային Հայաստանի 40ամեակին (1961), 50ամեակին (1970) եւ 60ամեակին (1980)։ Զանոնք նախորդած էին երկրի գերագոյն ղեկավարները՝ 1961ին Նիկիտա Խրուշչեւ եւ 1970ին Լէոնիտ Պրեժնեւ։ Նմանօրինակ վերջին շքերթը տեղի ունեցած է 1988ի Նոյեմբերին։

Անկախութեան հռչակագրէն ետք (23 Օգոստոս, 1990), ուր Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւնը կու գար փոխարինուելու Հայաստանի Հանրապետութեամբ, ընդամէնը ժամանակի հարց էր, որպէսզի Լենինի արձանը պատմութեան յանձնուէր։ Երեւանի քաղաքային խորհուրդը, 28 Մարտ, 1991ի նիստին, որոշած է արձանը կազմաքանդել՝ երկու դէմ եւ չորս ձեռնպահ քուէներով։ Գործողութիւնը տեղի ունեցած է՝ 13 Ապրիլին։

Անհրաժեշտ գործիքներով, արձանին գլուխը անջատուած է մարմինէն, մինչ բազմութիւն մը խանդավառօրէն կը հետեւէր համայնավար վարչակարգի խորհրդանիշերէն մէկուն տապալումին։ Արձանին երկու մասերը տարիներով մնացած են Հայաստանի ազգային պատկերասրահի բակին մէջ, իսկ աւելի ուշ՝ գլուխը պահուած է պատկերասրահի պահեստին մէջ։ 

Դատարկ պատուանդանը իր տեղը մնացած է մինչեւ Յուլիս 1996, երբ հանրապետութեան կառավարութիւնը Երեւանի իշխանութիւններուն թոյլատրած է անոր կազմաքանդումը։ Պատուանդանին մնացորդները կը պահուին քաղաքապետարանի պահեստին մէջ՝ Չարբախի շրջանը։

Dismantling of Lenin's Statue (April 13, 1991)

The current Republic Square in Yerevan was called Lenin Square during Soviet times and a huge statue of Vladimir Lenin, the founder of the Soviet Union, was the dominant feature of the square for more than fifty years.

In his blueprints of modern Yerevan, architect Alexander Tamanian located the future statue at the intersection of the square and the city boulevard (currently Vazgen Sargsian Street). At the end of the 1920, a two-meter obelisk was installed at the place with an inscription that marked it as the future location of the statue.

An open competition of projects for Lenin’s statue was launched in 1938. The winners were Sergei Merkurov (1881-1952), Popular Painter of the USSR, and two young architects who lived in Tiflis, the spouses Levon Vardanov (Vardanian) and Natalya Paremuzova.

The monument was designed to have 18 meters of height, including the pedestal. Merkurov refused to have the statue melted in bronze, due to its height (7 meters), and suggested using forged copper. The couple Vardanov-Paremuzova prepared the designs for the granite pedestal with Armenian traditional ornamentation inspired from a khachkar (stone cross) found in Gosh.

The statue was installed on November 24, 1940, on the twentieth anniversary of the sovietization of Armenia. It was considered one of the best representations of Lenin in the entire Soviet Union. The project of Republic Square won the state prize in 1970 թվականին, and architects Vardanov and Paremuzova also received the prize posthumously.

Twice a year, on May 1 (commemoration of Labor Day) and November 7 (anniversary of the October Revolution), the leadership of Soviet Armenia, standing on the three rostrums especially built-in at the pedestal, reviewed the workers’ parade. Every ten years, a wooden attachment was added to the sides of the central rostrum; the fourteen first secretaries of the Central Committees of the Communist Party in the other Soviet republics arrived in Yerevan to participate in the fortieth (1961), fiftieth (1970), and sixtieth (1980) anniversaries of Soviet Armenia. They were preceded by the highest leaders of the country in 1961 (Nikita Khruschev) and 1970 (Leonid Brezhnev). The last such parade happened in November 1988.

After the declaration of independence was approved by the Supreme Council (Parliament) of Armenia on August 23, 1990, and the “Armenian Soviet Socialist Republic” was replaced by the Republic of Armenia, it was only a matter of the time for Lenin’s statue to go. On March 28, 1991, the decision to dismantle the statue was approved at a session of the Municipal Council of Yerevan with two negative votes and four abstentions. It entrusted the executive committee of the Municipal Council to finish the dismantling by April 22. The operation was executed on April 23. A crane carefully severed the head from the body of the statue, with a multitude of people enthusiastically watching one of the symbols of the Communist regime being toppled. Both sections of the statue remained for several years in the courtyard of the National Gallery of Armenia, on the opposite side of Republic Square, and the head was later confined to the deposit of the gallery. The empty pedestal remained on its site until July 1996, when the government of the Republic allowed the authorities of Yerevan to proceed to its dismantling. The remainders of the pedestal are kept at the municipality’s deposit in the neighborhood of Charbakh.

Վարուժան Խտըշեան (ծնունդ՝ 7 Ապրիլ, 1937)

Վարուժան Խտըշեան սփիւռքահայ թատրոնի ամենէն նորարար բեմադրիչներէն մէկը եղած է՝ անցեալ դարու երկրորդ կէսին։

Ծնած է Ալէյ (Լիբանան), 7 Ապրիլ, 1937ին։ Տասնվեց տարեկանին, առաջին անգամ ելոյթ ունեցած է Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբին մէջ, զոր կը ղեկավարէր սփիւռքահայ թատրոնի ուրիշ յայտնի անուն մը՝ Ժորժ Սարգիսեան։

1960-1965 իր թատերական ուսումը ստացած է Լոնտոնի «Ուեպէր-Տոկլըս» թատերական արուեստի ակադեմիային մէջ։ Վերադառնալով Լոնտոն, միացած է Համազգային «Լեւոն Շանթ» թատերախումբին։ Երկու տարի ետք, հիմնած է «Թատրոն-67» թատերախումբը, որ շատ կարեւոր դեր մը խաղացած է լիբանանահայ համայնքին մէջ մինչեւ քաղաքացիական պատերազմին սկիզբը՝ 1975ին։ Խտըշեան ծանօթ դարձաւ աւանդութեան կաղապարները խախտող հայկական ու միջազգային թատերացանկի գործերու իր բեմադրութիւններով, հայ հանդիսատեսին ներկայացնելով ժամանակակից թատերագիրներու (Արթըր Միլլըր, Փիթըր Վայս, Էտուըրտ Օլպի, Նիլ Սայմըն) գործերը։ Ան այս մօտեցումը պահած է 1989-2000ին, երբ «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի բեմադրիչը եղած է։ Անգլերէնէ հայերէնի թարգմանած է 22 թատերախաղեր։ 

Անոր բեմադրած գործերուն շարքին են՝ Լեւոն Շանթի «Հին աստուածները» եւ «Կայսրը», Յակոբ Օշականի «Երկնքի ճամբով» եւ «Մինչեւ ո՞ւր», Յակոբ Պարոնեանի «Ալաֆրանկա», «Արեւելեան ատամնաբոյժ» եւ «Պաղտասար աղբար»ի, Համաստեղի «Հայաստանի լեռներու սրնգահարը»ի կողքին, համաշխարհային թատերական գործեր, ինչպէս՝ «Վենետիկի վաճառականը» (Ուիլիըմ Շէյքսփիր), «Ո՞վ կը վախնայ Վըրճինիա Վուլֆէն» (Էտուըրտ Օլպի), «Մարա/Սատ» (Փիթըր Վայս), «Սալեմի վհուկները», «Կամուրջէն դիտուած», «Գինը» եւ «Բոլոր զաւակներս» (Արթըր Միլլըր), «Երկրորդ պողոտային բանտարկեալը» եւ «Բոպիկ պարտէզին մէջ» (Նիլ Սայմըն), «Մեծ վարպետ Սոլնէս» (Հենրիկ Իպսէն), «Մեծն Հռոմուլոսը» (Ֆրիտրիխ Տիւրենմաթ), «Վենետիկեան երկուորեակները» (Գարլօ Կոլտոնի) եւ «Վերակացուն» (Հարըլտ Փինթըր)։ 

1979-1987ին Խտըշեան հինգ թատերական ներկայացումներ կատարած է Հայաստանի մէջ (Երեւան եւ Լենինական), եւ ստացած՝ «Պետրոս Ադամեան» մրցանակը 1987ին, դառնալով այս մրցանակը ստացող առաջին սփիւռքահայը՝ խորհրդային ժամանակաշրջանին։

Երկարամեայ թատերական վաստակը բազմաթիւ պատիւներու արժանացուցած է զինք կեանքի վերջին տարիներուն։ 2000ին ստացած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ «Ս. Մեսրոպ Մաշտոց» շքանշանը՝ Արամ Ա. Վեհափառին կողմէ եւ Համազգայինի շքանշանը՝ Համազգայինի Կեդր. Վարչութեան կողմէ։ 2008ին ստացած է Հայաստանի Մշակոյթի նախարարութեան ոսկեայ մետալը, իսկ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Ա.ի կողմէ՝ «Ս. Սահակ-Ս. Մեսրոպ» շքանշանը։ Միջոցին, 2004ին ստացած էր Լիբանանեան համալսարանի Արուեստի հիմնարկի շքանշանը, ուր թատերական արուեստ դասաւանդած էր 1971-1999ին։

Վարուժան Խտըշեան իր մահկանացուն կնքած է Պէյրութի մէջ, 28 Դեկտեմբեր, 2015ին, 78 տարեկանին։ 

Birth of Varoujan Khedeshian (April 7, 1937)

Varoujan Khedeshian was one of the most innovative directors of Armenian theater in the Diaspora during the second half of the twentieth century.

He was born on April 7, 1937, in Aley (Lebanon). At the age of sixteen, he debuted in the Hamazkayin “Kaspar Ipekian” dramatic troupe, directed by Georges Sarkissian, another famous name of Diasporan theater.

In 1960 he went to London to study at the Webber Douglas Academy of Dramatic Art. He graduated in 1965 and returned to Lebanon, where he joined the Hamazkayin “Levon Shant” dramatic troupe. Two years later, he founded the “Theatre 67” dramatic troupe, which had a very important role in the Lebanese Armenian community until the beginning of the civil war in 1975. Khedeshian was noted for staging works from the Armenian and international repertoire that went outside the mold of tradition, introducing the audience to contemporary works by playwrights like Arthur Miller, Peter Weiss, Edward Albee, and Neil Simon. He would maintain this approach when he took over the direction of the “Kaspar Ipekian” from 1989-2000. He translated a total of 22 plays from English into Armenian.

Some of the works he directed included, along with “Ancient Gods” and “The Emperor” (Levon Shant), “By the Road of Heaven” and “Up to Where?” (Hagop Oshagan), “Alafranca,” “The Oriental Dentist,” and “Brother Balthazar” (Hagop Baronian), “The Piper of the Mountains of Armenia” (Hamasdegh), world-famous works like “The Merchant of Venice” (William Shakespeare), “Who’s Afraid of Virginia Woolf?” (Edward Albee), “Marat/Sade” (Peter Weiss), “The Crucible,” “View from the Bridge,” “The Price,” and “All My Sons” (Arthur Miller), “The Prisoner of Second Avenue” and “Barefoot in the Park” (Neil Simon), “The Master Builder” (Henrik Ibsen), “Romulus the Great” (Friedrich Dürrenmatt), “The Venetian Twins” (Carlo Goldoni), “The Caretaker” (Harold Pinter).

From 1979-1987 Khedeshian staged five dramatic performances in Armenia, both in Yerevan and Leninakan (now Gyumri), and received the “Bedros Atamian” medal in 1987, becoming the first Diasporan Armenian who earned this award during the Soviet period.

His decades-long theatrical activity earned him multiple accolades and several distinctions late in life. In 2000 he was decorated with the “St. Mesrob Mashdots” order of the Holy See of Cilicia by Catholicos Aram I and the Hamazkayin order by the Central Executive Board of this organization. In 2008 the Ministry of Culture of Armenia awarded him its gold medal, and Catholicos of All Armenians Karekin II bestowed upon him the “St. Sahag-St. Mesrob” medal of the Armenian Church. Meanwhile, in 2004 he had received the order of the Institute of Arts of Lebanese University, where he had taught dramatic art from 1971-1999.

Varoujan Khedeshian passed away on December 28, 2015, in Beirut, at the age of seventy-eight.