Յովհաննէս
Քաջազնունի՝ Հայաստանի Հանրապետութեան հիմնադիր հայրերէն, քաղաքական
կարեւոր դէմք մը եղած է, ինչպէս եւ յայտնի ճարտարապետ մը Պաքուի ու Երեւանի
մէջ։
Ծնած
է 1 Փետրուար 1868ին, Ախալցխայի մէջ (Ջաւախք)։ Ծագումով էրզրումցի
ընտանիքին բուն մականունը Իգիթխանեան էր, իսկ Քաջազնունիի մեծ հօր հայրը՝
Տէր Յովհաննէս քահանան, արտօնութիւն ստացած էր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսէն՝
մականունը Տէր-Յովհաննիսեանի վերածելու։ Իր կարգին, Քաջազնունի իր
մականունը հայերէնի թարգմանած է ընտանեկան հին մականունէն (թրքերէն իգիթ «քաջ»)։
Ան
իր նախնական ուսումը ստացած է Թիֆլիսի մէջ (1877-1886), նախ՝ մասնաւոր
դպրոցի մը եւ ապա՝ ռէալական վարժարանին մէջ։ 1887ին մտած է Ս. Փեթերսպուրկի
քաղաքացիական ճարտարագիտութեան հիմնարկը։ Երկու տարի ետք, ամուսնացած է
Սաթենիկ Միրիմանեանի հետ՝ հակառակ անոր հօր ընդդիմութեան։ Վեց զաւակ
ունեցած են՝չորս որդի եւ երկու դուստր, որոնցմէ երեքը պիտի զոհուէին
հայրենիքի ծառայութեան մէջ։ Աշոտ պիտի մեռնէր Ղարաքիլիսէի ճակատամարտին,
Արամ պիտի զոհուէր 1920ի ամառը՝ թաթար ապստամբներու դէմ պայքարելով
Զանգիբասարի (Մասիս) շրջանին մէջ, իսկ Ռուբէն՝ Աշոտի երկուորեակ եղբայրը,
Կարսի անկումէն ետք (1920) գերի առնուելով պիտի սպաննուէր թուրքերուն
կողմէ։
Ուսման
վերջին տարիներուն, Քաջազնունի մտած է Հ. Յ. Դաշնակցութեան շարքերը։
1893ին շրջանաւարտ եղած է՝ ճարտարապետի տիտղոսով։ Այնուհետեւ աշխատած է
Պաքուի մէջ (1893-1895)՝ շրջանային ճարտարապետութեան բաժանմունքին մէջ,
Պաթում (1895-1897), Թիֆլիս (1897-1899)՝ քաղաքային վարչութեան իբրեւ
շրջանային ճարտարապետ։ 1899ին վերադառնալով Պաքու, յաջորդ եօթը տարիներուն
աշխատած է իբրեւ գլխաւոր ճարտարապետ՝ նաւթարդիւնաբերողներու խորհուրդին
համար։ Նախագծած է հիւանդանոց մը, բնակելի շէնքեր եւ հիւրանոցներ Բալախանիի
շրջանին մէջ։ Ան նաեւ նախագծած ու շինած է Ս. Թադէոս-Բարթողիմէոսի մայր
տաճարը 1907-1911ին, որ խորհրդային վարչակարգին կողմէ պիտի քանդուէր
1930ական թուականներու սկզբնաւորութեան։
Մինչ
այդ, Քաջազնունի քաղաքական կեանք մտած էր, 1906ին հայ-թաթարական
հակամարտութեան հաշտարար յանձնախումբի անդամ ըլլալով։ 1909ին ձերբակալուած է
ռուսական ոստիկանութեան կողմէ՝ Դաշնակցութեան գործին առնչութեամբ, իսկ
1911ին ստիպուած է երկիրը ձգել՝ Դաշնակցութեան դատավարութեան վկայ
չկանչուելու համար։ Ապրած է Ֆրանսայի, Պելճիքայի եւ Վանի մէջ, ուր գրած է
ռուսերէն յօդուածներ Շէյքսփիրի մասին։
Կովկաս
վերադառնալով 1914ին, Քաջազնունի Հայ Ազգային Խորհուրդի անդամ ընտրուած է
1917ին, իսկ Փետրուար 1918ին՝ Անդրկովկասեան Սէյմի (խորհրդարան) անդամ։
Մայիս
1918ի ճակատագրական օրերուն, Քաջազնունի Տրապիզոնի եւ Պաթումի խաղաղութեան
ժողովներուն մասնակցող հայկական պատուիրակութեան անդամ էր ։ Պաթումի
դաշնագիրը ստորագրողներէն եղած է՝ 4 Յունիս, 1918ին։
Հայաստանի
Հանրապետութեան հիմնադրութենէն ետք, Քաջազնունի վարչապետ նշանակուեցաւ։
Դահլիճը Թիֆլիսէն Երեւան փոխադրուած է 19 Յուլիսին։ Հոկտեմբերին, Հայաստանի
Խորհուրդի (խորհրդարան) ճնշումին տակ, Քաջազնունի հրաժարականը
ներկայացուցած է։ Ընդունելով կառավարութեան հրաժարականը, Խորհուրդը
Քաջազնունիին յանձնած է նոր, համախոհական (coalition) կառավարութիւն
կազմելու պաշտօնը։ Նոր կառավարութիւնը կազմուած է Դաշնակցութեան եւ Հայ
Ժողովրդական Կուսակցութեան համաձայնութեամբ եւ տեւած է մինչեւ Յունիս 1919։
Միջոցին, Քաջազնունի Ապրիլ 1919ին Միացեալ Նահանգներ մեկնած է՝ տնտեսական
ու քաղաքական օժանդակութեան շուրջ բանակցութիւններ վարելու, վարչապետի
պաշտօնը ձգելով Ալեքսանդր Խատիսեանին։
Երեւան
վերադառնալով Սեպտեմբեր 1920ին, խորհրդարանի որպէա փոխնախագահ գործած է,
ապա ստանձնելով անոր նախագահի պաշտօնը 25 Նոյեմբերին՝ անկախութեան վերջին
օրերուն։ Խորհրդայնացումէն ետք, Քաջազնունի ձերբակալուած եւ մէկուկէս ամիս
բանտարկուած է, մինչեւ որ ազատ արձակուած է Փետրուարեան ապստամբութեան
շնորհիւ։ Ապստամբութեան աւարտէն ետք, մեկնած է Հայաստանէն, ապրելով Իրան,
Հնդկաստան, Եգիպտոս եւ Ռումանիա։ Կուսակցութեան վիճակին մասին զեկուցում մը
գրած է՝ «Հ. Յ. Դաշնակցութիւնն անելիք չունի այլեւս», որ հրատարակուած է
1923ին եւ մեծ բանավէճերու տեղի տուած։ 1924ին, Քաջազնունի հաստատուած է
Խորհրդային Հայաստան։
Ան
դասաւանդած է ճարտարապետական նախագծին մէջ Երեւանի պետական համալսարանին
մէջ եւ Պետնախագիծի թեքնիք խորհուրդի անդամ եղած։ Նախագծած ու ղեկավարած է
բամպակի գործարաններու շինութիւնը Երեւանի եւ Սարտարապատի մէջ, ձէթի եւ
օճառի գործարաններ Երեւանի մէջ, եւ բնակելի շէնքեր աշխատաւորներու համար։
Ան նաեւ կարգ մը շէնքեր շինած է Լենինականի (Գիւմրի) մէջ, 1926ի
երկրաշարժէն ետք։
Քաջազնունի
ստալինեան մաքրագործումներու զոհ դարձած է։ Ձերբակալուած է 1937ին եւ
բանտին մէջ մահացած 15 Յունուար, 1938ին՝ թոքատապէ։ Այլապէս, արդէն մահուան
դատապարտուած էր 5 Դեկտեմբեր 1937ի որոշումով, զոր բանտի բժիշկը կրցած է
առժամաբար յետաձգել տալ։ Անոր արխիւները բռնագրաւուած ու անհետ կորսուած
են։ Քաջազնունի արդարացուած է 1955ին, բայց իր անունը շուքի մէջ մնացած է
մինչեւ խորհրդային վարչակարգի աւարտը։
Ըստ
որոշ տուեալներու, Հայաստանի Հանրապետութեան առաջին վարչապետը թաղուած է
Կոզեռնի գերեզմանատան մէջ, բայց գերեզմանատունը աւելի ուշ քանդուած է եւ
գերեզմանը՝ կորսուած։ Անոր աղջիկներէն Մարգարիտի ջանքերուն շնորհիւ,
խորհրդանշական գերեզմանաքար մը կանգնած է Թոխմախ լիճի քաղաքային
գերեզմանատան մէջ։
