Եուսուֆ Քարշ (ծնունդ՝ 23 Դեկտեմբեր, 1908)

Հայոց ցեղասպանութեան վերապրող, քանատահայ լուսանկարիչ Եուսուֆ Քարշը համարուած է 20րդ դարու դիմանկարներու ամենամեծ վարպետներէն մէկը։ 

Ծնած է 23 Դեկտեմբեր, 1908ին, Մարտինի մէջ, առեւտրականի մը ընտանիքին մէջ։ Ինչպէս յայտնի է, Մարտինի հայ բնակչութիւնը մեծ մասամբ արաբախօս էր, իսկ անունները՝ արաբացած։ Քարշի մահախօսականին մէջ, «Տի Իքոնոմիստ» անգլիական շաբաթաթերթը պիտի գրէր, թէ լուսանկարիչը «ինքզինը հայ կը համարէր»)։

Մեծ Եղեռնէն ետք, Քարշ եւ իր ընտանիքի վերապրող անդամները յաջողած են փախուստ տալ Հալէպ (1922), ապաստան գտնելով գաղթակայանի մը մէջ։ Ապագայ լուսանկարիչը Քանատա ժամանած է 1925ին։ «Առայժմ բաւարար էր ես ինծի ապահով նկատելու՝ Հայաստանի ջարդերը, չարչարանքն ու ցաւը իմ ետեւս ձգելով», գրած է իր վերջին տարիներուն։ Ան հաստատուած էր Շէրպրուք (Քեպէք), իր մօրեղբօր՝ Ճորճ Նագաշեանի քով, որ լուսանկարչութիւն սորվեցուցած է իրեն։ Քարշ իր գիտելիքները խորացուցած է 1928-1931ին, երբ ժամանակի ամերիկահայ ամենէն նշանաւոր լուսանկարիչին՝ Ճոն Հ. Կարոյի քով աշկերտութիւն ըրած է։    

Վերադառնալով Քանատա, Քարշ 1932ին իր առաջին աշխատանոցը բացած է մայրաքաղաք Օթթաուայի մէջ, ուր մնացած է յաջորդ քառասուն տարիներուն։ 1939ին ամուսնացած է ֆրանսածին դերասանուհի՝ Սոլանժ Կաթիէի հետ, որ քաղցկեղէ մահացած է 1961ին։ Տարի մը ետք, ամուսնացած է բժշկական նիւթերու գրող՝ Էսթրելլիթա Մարիա Նաքպարի հետ։

Հռչակաւոր մարդոց լուսանկարչութիւնն էր Քարշի մասնագիտութիւնը ։ Երբ ասոր մասին հարց տրուած է, պատասխանած է. «Կ՚աշխատիմ աշխարհի մարդոց ամենէն նշանակալից բաժնին հետ։ Կը հաւատամ, որ փոքրամասնութիւնը աշխարհը կը դարձնէ, ո՛չ թէ մեծամասնութիւնը»։ Ան իր սկզբնական յաջողութիւնը ունեցած է Քանատայի վարչապետ՝ Մաքենզի Քինկի ուշադրութիւնը գրաւելէ ետք։ Վերջինս իրեն օգնած է այցելու իշխանաւորներու հետ լուսանկարչական նիստեր յաջողեցնելու։

Այդպիսի դասաւորումի մը հետեւանք էր Մեծն Բրիտանիոյ վարչապետ՝ Ուինսթըն Չըրչիլի 1941ի համբաւաւոր լուսանկարը։ Անգլիացի քաղաքագէտը Քանատայի Խորհրդարանի անդամներուն Բ. Աշխարհամարտի մասին ճառ մը տուած էր, որմէ ետք Քարշ առած էր նկարը։ Լուսանկարին մէջ, Չըրչիլ յատկանշուած է իր կեցուածքով ու դիմագիծով, որ համեմատուած է Անգլիոյ տոկունութեան հետ՝ Գերմանիոյ դէմ իր պայքարի ընթացքին։ Լուսանկարը բնորոշուած է «Տի Էքոնոմիստ»ի կողմէ իբրեւ «լուսանկարչութեան պատմութեան ամենէն շատ վերարտադրուած դիմանկարը»։  

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին, Քարշ քաղաքական ու զինուորական ղեկավարներ լուսանկարած է, իսկ այնուհետեւ անցած է գրագէտներու, դերասաններու, արուեստագէտներու, երաժիշտներու, գիտնականներու եւ համբաւաւոր անձերու։ Այդ դիմանկարներուն շարքին եղած են՝ Ճորճ Պերնար Շօ (1943), Տուայթ Այզընհաուըր (1946), Ճորճիա Օ՚Քիֆ (1956), Էռնեստ Հեմինկուէյ (1957) եւ Նիքիթա Խրուշչեւ (1963)։

Քարշը այցելու դասախօս էր Օհայոյի համալսարանին եւ Պոստոնի Էմերսըն գոլէճին մէջ։ Բազմաթիւ պատւոյ տիտղոսներու արժանացած է՝ տարբեր համալսարաններէ։ 1965ին Քանատայի Խորհուրդի մետալը ստացած է, իսկ այնուհետեւ՝ Քանատայի Կարգի (Order of Canada) երկու տիտղոսներ՝ 1967ին եւ 1990ին։ Անոր լուսանկարներէն շուրջ քսան հատոր հրատարակուած է։ Քանատայի Ազգային Արխիւներու տունը անոր ամբողջական հաւաքածոն գնած է, որ ներկայիս 355.000 միաւորներ կը պարունակէ։

1992ին Եուսուֆ Քարշ փակած է Շաթօ Լօրիէի իր երկրորդ աշխատանոցը եւ 1997ին Պոստոն փոխադրուած՝ իր կնոջ հետ։ Ան իր մահկանացուն կնքած է 13 Յուլիս, 2002ին, ու թաղուած՝ Օթթաուա։ 9 Յունիս, 2017ին, իր վերջին աշխատանոցին առջեւ զետեղուած է Քարշի կիսանդրին, գործ՝ քանատահայ քանդակագործ՝ բժ․ Մկրտիչ Տարագճեանի։ Արձանը Հայաստանէն նուէր մըն էր Քանատայի՝ հայ-քանատական դիւանագիտական յարաբերութիւններու հաստատման 25ամեակին եւ Քանատայի 150ամեակին զոյգ առիթներով։

Օթթաուա քաղաքը երկամեայ կերպով՝ Եուսուֆ եւ Մալաք Քարշ լուսանկարիչ եղբայրներուն նուիրուած՝ «Քարշ» մրցանակով արհեստավարժ արուեստագէտ լուսանկարիչներ կը պարգեւատրէ՝ ուշագրաւ գեղարուեստական աշխատանքի համար։ 

Birth of Yousuf Karsh (December 23, 1908)

One of the greatest portrait photographers of the twentieth century, Yousuf Karsh rose from his status of Armenian Genocide survivor to photograph “anyone who was anyone.”

He was born on December 23, 1908, in Mardin, in the province of Diarbekir, to the family of Massih Karsh, a merchant, and Bahai Nakash. The Armenian population of Mardin was mostly Arabic-speaking, and their names were Arabic-looking (Yousuf was the Arabic variant of his Armenian name Hovsep.) In its obituary, The Economist noted that Karsh “thought of himself as an Armenian.”  

After the genocide, Karsh and the surviving family members managed to escape to a refugee camp in Aleppo (1922). He migrated to Canada in 1925: “For the moment, it was enough to find myself safe, the massacres, torture, and heartbreak of Armenia behind me,” he wrote in his last years. He went to live and work in Sherbrooke (Quebec) with his maternal uncle George Nakashian (Nakash), a portrait photographer, who taught photography to him. For three years, from 1928 to 1931, Karsh apprenticed in Boston for John H. Garo, the most prominent Armenian photographer in America at the time.

Back to Canada, Karsh opened his first studio in Ottawa in 1932, where he remained for the next forty years. He married French-born actress Solange Gathier (1902−1961) in 1939. After losing his wife to cancer in 1961, Karsh remarried to Estrellita Maria Nachbar, a medical writer, in 1962.

Karsh specialized in photographing almost exclusively famous people. Asked about this, he replied: “I am working with the world's most remarkable cross-section of people. I do believe it's the minority who make the world go around, not the majority.” His initial success came after capturing the attention of Canadian Prime Minister Mackenzie King, who helped him arrange photography sessions with visiting dignitaries.

Such an arrangement in 1941 derived in his iconic photo of British Prime Minister Winston Churchill (picture). It was taken after a speech on World War II to the Canadian Parliament members. The British politician is particularly noted for his posture and facial expression, which have been compared to the wartime feelings of persistence that prevailed in Great Britain in the face of an all-conquering enemy. The photo, characterized by The Economist as the “most reproduced portrait in the history of photography,” now hangs on the wall of the chamber of the Speaker of the House of Commons in the Canadian Parliament, where it was taken.

During World War II, Karsh photographed political and military leaders, and in the post-war period he began capturing photos of writers, actors, artists, musicians, scientists, and celebrities. Some of his notable portraits included George Bernard Shaw (1943), Dwight Eisenhower (1946), Georgia O’Keeffe (1956), Ernest Hemingway (1957), and Soviet leader Nikita Khrushshev (1963).

Karsh was a visiting professor at Ohio University and at Emerson College in Boston. He earned numerous honorary degrees from Dartmouth College, Ohio University, Tufts University, Syracuse University, Ohio State University, and others. He was awarded the Canada Council Medal in 1965 and the titles of Officer (1967) and Companion (1990) of the Order of Canada. He published around twenty collections of his photographs. The National Archives of Canada acquired his complete collection in 1987, which currently has his 150,000 negatives and a total of 355,000 items.

More than twenty of his photos had been published on the cover of Life magazine by the time he closed his second studio in 1992. He moved to Boston in 1997 with his wife and passed away on July 13, 2002. He was buried in Ottawa.



A bust of Karsh by Canadian-Armenian sculptor Megerditch Tarakdjian was unveiled before Château Laurier, Ottawa, his second studio, on June 9, 2017. It depicts Karsh with his famous camera and was a gift to Canada from Armenia on the occasion of the 25th anniversary of the establishment of diplomatic relations and the 150^th anniversary of Canada. The City of Ottawa awards biannually the Karsh Award, dedicated to Yousuf and his brother Malak Karsh to an established professional artist for outstanding artistic work in a photo-based medium.

Նիկողոս Սարաֆեան (մահ՝ 16 Դեկտեմբեր 1972)

Նիկողոս Սարաֆեան Սփիւռքի առաջին բանաստեղծը կը համարուի այն իմաստով, որ իր ստեղծագործութիւնը ցոլացուցած է, առաջին գիրքէն իսկ, սփիւռքեան զգայնութիւնը յատկանշող գեղագիտական վերանորոգումը եւ ինքնութեան ու անցեալի հետ խզումի հարցերը։ Ան գլխաւոր ներկայացուցիչներէն մէկը եղած է «Փարիզի դպրոց» անունով ծանօթ ֆրանսահայ գրողներու սերունդին։

Սարաֆեան ծնած է 14 Ապրիլ 1902ին, Պոլիսէն դէպի Վառնա (Պուլկարիա) ճամբորդող նաւու մը վրայ։ Ծնողքը Ակնի Լիճք գիւղէն գաղթած էին՝ 1896ի ջարդերէն ետք։ Վառնայի մէջ, Նիկողոս (ընտանիքի կրտսեր զաւակը) նախ յաճախած է «Ճիէրճեան» եւ ազգային վարժարանները, իսկ այնուհետեւ Սէն-Միշէլ ֆրանսական երկրորդական վարժարանը։ Ա. Աշխարհամարտի ընթացքին, ան իր աւագ եղբօր հետ մեկնած է քաղաքէն, նախ դէպի Ռումանիա եւ ապա՝ Պուքրէշէն Կալաց, ուր աստանդական կեանք մը վարած է, անկէ ետք անցած է ռուսական քաղաքներ՝ Օտեսա, Ռոստով եւ Նովորոսիսկ, մինչեւ՝ ռուսական յեղափոխութեան սկիզբը։ Ոտքով Ռումանիան կտրելէ ետք, վերադարձած է Վառնա։ Սակայն, պատերազմի աւարտէն ետք, անցած է Կ. Պոլիս 1919ին, ուր յաճախած է Կեդրոնական վարժարան, զոր աւարտած է (այլ աղբիւրներ կ՚ըսեն՝ թերաւարտ ձգած) 1922ին, ուսուցիչ ունենալով՝ Յակոբ Օշականի ու Վահան Թէքէեանի պէս ականաւոր գրագէտներ։

Իր ապագայ գրչեղբայրներէն շատերուն պէս, Սարաֆեան խոյս տուած է Պոլիսէն քեմալական զօրքերու մուտքէն առաջ՝ Նոյեմբեր 1922ին։ Քանի մը ամիս Պուլկարիա եւ Ռումանիա անցընելէ ետք, 1923ին հաստատուած է Փարիզ, ուր պիտի ապրէր իր ամբողջ կեանքը։ Զանազան գործեր փորձելէ ետք, գրաշար դարձած է։ Իր գիրքերէն մէկ քանին ինք անձամբ տողաշարած է։

Առաջին գիրքը՝ «Անջրպետի մը գրաւումը» (1928), արդէն յայտնաբերած է Սարաֆեանի ինքնատպութիւնը եւ իր խզումը արեւմտահայ բանաստեղծութեան աւանդական գեղագիտութենէն։ «Մենք»ի խումբին միացած է 1931-1933ին, միաժամանակ աշխատակցելով Սփիւռքի գլխաւոր գրական թերթերուն։ Իր խոհական ոճը, սակայն, հեռու պիտի մնար Շահան Շահնուրի յուզական պայթիւններէն եւ Վազգէն Շուշանեանի կրքոտ արտայայտութիւններէն։ Բանաստեղծական երկրորդ գիրքէն ետք («14», հրատարակուած՝ 1933ին), ան հրատարակած է «Իշխանուհին» վիպակը (1934) եւ այնուհետեւ, 1930-1940ական թուականներուն շարք մը վէպեր գրած ու լոյս ընծայած է գրական մամուլին մէջ, որոնք սակայն գիրքով հրատարակուած չեն։

Սարաֆեանի բանաստեղծութիւնը, սահմանափակ տպաքանակներով լոյս տեսած` հանրութեան գնահատումին պիտի չարժանանար, որովհետեւ իր ժամանակէն առաջ էր, ինչպէս «Տեղատուութիւն եւ մակընթացութիւն» (1939) հատորը ցոյց տուած է։ Հայկական հաստատութենական (institutional) մշակոյթը տասնամեակներ շարունակ անտեսած էր անոր գործը, յատկապէս որովհետեւ այդ բանաստեղծական ոճը դժուարամատչելի էր Սփիւռքի աւանդապահ շրջանակներուն եւ անյարիր՝ Խորհրդային Հայաստանի պաշտօնական չափանիշներուն։ Ան կը համադրէր եւրոպական գրական շարժումներ ցոլացնող տարրեր եւ բանաստեղծական արուեստի մտածողական պաշտօնը, ինչ որ առաջնորդած է Սարաֆեանի դասումին իբրեւ «ուղեղային» բանաստեղծ, այդպիսով՝ զինք ձգելով Սփիւռքի գրականութեան լուսանցքին վրայ։

Կեանքի վերջին քառորդ դարուն, Սարաֆեան հրատարակած է երկու բանաստեղծական հատորներ եւս՝ «Միջնաբերդ» (1946) եւ «Միջերկրական» (1971)։ Անոր վերյայտնութիւնը սկսած է 1960ական թուականներուն, երբ սփիւռքեան զգայնութեամբ ծնած ու սնած սերունդ մը չափահասութեան կը հասնէր։ Բանաստեղծը մահացած է Փարիզի մէջ, 16 Դեկտեմբեր 1972ին։



Զատիկին նուիրուած յայտնի փորձագրութեան մը մէջ, Սարաֆեան գրած է.

«­Կը սպա­սենք բա­նի մը։

«­Կը հաս­նինք քիչ-քիչ ի­մա­ցա­կա­նու­թե­նէն վեր ճշմար­տու­թեան մը: ­Կա­րե­լի չէ արդարեւ ա­ւե­լի մեծ ուժ մը գտնել քան գու­թը ա­նոր` որ կա­րեկ­ցու­թեամբ նա­յե­ցաւ իր խա­չին շուրջ դար­ձող զրա­հա­կիր ու յաղ­թի­րան ձիա­ւոր­նե­րուն, ի­րենք զի­րենք իմաստուն ու քաջ կար­ծող քա­հա­նա­յա­պետ­նե­րուն, եւ դա­տա­ւոր­նե­րուն, որ քար մը կը կրէին միայն սրտի տեղ: ­Քար մը, որ սա­կայն շու­տով կը փշրի:

«­Կա­րե­լի չէ ա­ւե­լի զօ­րա­ւոր բան մը գտնել մար­դուն մէջ, քան ազ­նո­ւա­կան այդ եսասիրու­թիւ­նը, որ կը մեր­ժէ գռե­հիկ անձ­նա­մո­լու­թիւնն ու ա­նար­դա­րու­թիւ­նը, նախանձն ու մա­խան­քը, բռնա­կա­լու­թիւնն ու դա­տո­ղու­թիւ­նը, մե­ծամ­տու­թիւնն ու վայրա­գու­թիւ­նը:

«­Հա­յը ու­նի այս բո­լո­րը զգա­լու կա­րող սիր­տը` թէեւ այդ սիր­տը խոնջ է դա­րե­րով քարերուն զար­նո­ւե­լով, թախ­ծոտ է եւ թա­փա­ռա­կան: ­Կը սպա­սէ այս բո­լո­րին: ­Գի­տենք, թէ չենք կրնար այ­լեւս բա­րու­թեամբ պա­տաս­խա­նել չա­րու­թեանց: ­Բայց այս բո­լո­րը մեր ե­րի­կա­մունք­նե­րը այ­րող կա­րօտ­ներն են:

«­Գի­տենք, թէ կ­’անց­նին բո­լոր գե­ղե­ցիկ խօս­քե­րը: ­Բայց կը սի­րենք բո­լոր գեղեցկութիւննե­րը»:

Սարաֆեանի բանաստեղծական ու արձակ, մամուլի մէջ ցրուած գրութիւններու քանի մը հատորներ հրատարակուած են 1980ական թուականներէն։ Անոր ամենէն ազդեցիկ արձակ կտորներէն մէկը՝ «Վենսէնի անտառը», որ առաջին անգամ լոյս տեսած էր Հալէպի «Նայիրի» ամսագրին մէջ 1947ին, յետմահու հատորով լոյս տեսած է 1988ին։ Այնուհետեւ թարգմանուած է ֆրանսերէնի (1993) եւ ապա՝ անգլերէնի (2014), վերջինս՝ Քրիսթոֆըր Ադամեանի թարգմանութեամբ։ 

Death of Nigoghos Sarafian (December 16, 1972)

Nigoghos Sarafian is considered the first poet of the Diaspora in the sense that his creation reflected, from his first book, the aesthetic renewal and the issues of identity and rupture with the past that characterize diasporan sensitivity. He was a leading representative of the generation of French Armenian writers known as the “Paris school.”

Sarafian was born on April 14, 1902, aboard a ship going from Constantinople to Varna (Bulgaria). His parents had emigrated from the village of Lichk, in the district of Akn (Kharpert), after its population was decimated in the massacres of 1896. In Varna, Nigoghos—the youngest child in the family—first went to the “Jierjian” and National Armenian schools, and then to the St. Michel French lyceum. During World War I, he left with his elder brother first to Romania and then started a wandering life from Bucharest to Galatz, and then to the Russian cities of Odessa, Rostov, and Novorossisk until the Russian Revolution started. He crossed Romania on foot and returned to the family home in Varna. However, after the war ended, like many other Armenians, in 1919 the future writer moved to Constantinople, where he continued his education at the famed Getronagan School with such important writers as Hagop Oshagan and Vahan Tekeyan as teachers, and graduated in 1922.

Like several of his future colleagues in Paris, he rushed to flee Constantinople before the Kemalist army occupied the Ottoman capital in November 1922. After spending a few months in Bulgaria and Romania, in 1923 he settled in Paris, where he lived for the rest of his life. After trying different jobs, he became a typesetter. He would personally type several of his books.

His first book, The Conquest of a Space (1928), already revealed the originality of his poetry and his departure from the aesthetic canon that ruled over Western Armenian poetry. He would join the group of “Menk” gathered around the homonymous journal from 1931-1933, while contributing poetry and essays to the main literary journals of the Diaspora. His thoughtful style, however, would remain far from the emotional outbursts of Shahan Shahnour and the passionate rebukes of Vazken Shoushanian. After his second book of poetry, 14 (1933), he published the short novel The Princess (1934), and would incursion in the novel with several works published in various journals during the 1930s and 1940s, which were never turned into books.

His poetry, published in limited editions, would not gain public favor, because it was ahead of his time, as the volume Ebb and Flow (1939) showed. Armenian institutional culture ignored him for decades, especially because his poetry was hardly understandable to traditionalist circles in the Diaspora and incompatible with the official criteria of Soviet Armenia. It combined elements reflecting European literary movements with the natural function of thinking that it is part of poetical art, which led to his classification as a “cerebral” poet, somehow leaving him on the margin of the literary canon.

Sarafian published two more volumes of poetry in his lifetime, Citadel (1946) and Mediterranean (1971). His rediscovery started in the sixties, when a generation born and nurtured with diasporan sensitivity had reached the majority of age. He passed away in Paris on December 16, 1972.

In a famous piece about Easter, he wrote:

“We wait for something.
“We reach little by little to a truth above intelligence. As a matter of fact, it is not possible to find a bigger force than the piety of the one who looked with compassion at the armored and burly horsemen surrounding his cross, at the high priests believing themselves to be wise and brave, and at the judges who just carried a stone instead of a heart, a stone that, however, is destroyed soon.
“It is not possible to find something stronger in man than that noble selfishness, which rejects vulgar egotism and injustice, jealousy and malice, tyranny and judgment, arrogance and savagery.
“The Armenian has the heart capable to feel all these, although that heart is fatigued from clashing with the stones, it is grievous and wandering. He waits for all that. We know that we cannot answer to evil with goodness anymore. But all those are the needs burning our intestines.
“We know that all beautiful words pass. But we love all beautiful things.”

Several volumes of Sarafian’s writings, both of poetry and prose, have been collected and published since the 1980s. One of his most influential essays, The Bois of Vincennes, first published in the monthly Nayiri of Aleppo in 1947, was posthumously reprinted as a book in 1988. Since then, it was first translated into French (1993) and recently into English (2014) by Christopher Atamian. 

Ամիրտովլաթ Ամասիացի (մահ՝ 8 Դեկտեմբեր, 1496)

Հայ բժշկութեան նախահայր` Մխիթար Հերացիի արժանաւոր յաջորդը եղած է Ամիրտովլաթ Ամասիացին, ուշ միջնադարուն։ Այս երկու յայտնի հեղինակներուն գործը յատկանշուած է միջին հայերէնով (ռամկօրէն) գրուած ըլլալը։ Այսպիսով, անոնք որդեգրած էին օրուան խօսակցական լեզուն, փոխանակ դիմելու գրաբարի գործածութեան, որ անմատչելի էր պարզ ժողովուրդին։



Ամիրտովլաթ ծնած է Ամասիա (Սեւ ծովու շրջան) 1420ի շուրջ։ Դպրոց յաճախած է Ամասիոյ եւ Սեբաստիոյ մէջ, իսկ այնուհետեւ տարիներով թափառած է իբրեւ ճամբորդ-բժիշկ Միջին Արեւելքի եւ Իրանի մէջ, բոյսերու նմոյշներ հաւաքելով։ Կը կարծուի, որ իր բժշկական գիտելիքները ձեռք բերած է Միջագետքի մէջ։ Ծանօթ էր հայերէնի, յունարէնի, լատիներէնի, պարսկերէնի, թրքերէնի եւ շրջանի բժշկական գրականութեան լեզուին՝ արաբերէնի։ 1450ական թուականներու վերջերուն տեղափոխուած է Կոստանդնուպոլիս, ուր շարունակած է ուսումնասիրել բժշկութիւն, բնական գիտութիւններ եւ փիլիսոփայութիւն։ 1459ին գրած է իր առաջին գործը՝ «Ուսմունք բժշկութեան», որ նուիրուած է մարդակազմութեան, առողջապահութեան, ախտաբանութեան եւ դեղաբանութեան։ Նոյն տարին գրած է իր առաջին «Ախրապատին» վերնագրով գործը, որ դեղաբանութեան նուիրուած ընդարձակ երկ մըն է (աքրապատին կը նշանակէ «դեղաբանութիւն» արաբերէնով)։

Կ. Պոլիսը 1453ին գրաւուած էր օսմանեան թուրքերուն կողմէ, որոնք վերջ տուած էին Բիւզանդական կայսրութեան։ 1460ական թուականներուն Ամիրտովլաթ ընտրուեցաւ սուլթան Մեհմէտ Բ.ի (1451-1481) բժշկապետ եւ բժշկապետ-ակնաբոյժի պատուոյ տիտղոսը ստացաւ։ Այնուհետեւ, անծանօթ պատճառներով, տասնամեակ մը պանդխտութեան մէջ անցուց՝ թափառելով Պալքաններու մէջ։ Այդ տարիներուն, 1466-1469ին գրած է բժշկական իր մեծագոյն գործը՝ «Օգուտ բժշկութեան», Պուլկարիոյ Ֆիլիփոպոլիս (այժմ՝ Փլովտիւ) քաղաքին մէջ։

1470ական թուականներուն, Ամիրտովլաթ վերադարձած է Պոլիս եւ վերստին ձեռք բերած է իր պաշտօնը արքունիքին մէջ, մինչեւ Մեհմէտ Բ.ի մահը՝ 1481ին։ Այս շրջանին, ան արտադրած է ժողովրդական բժշկութեան գործ մը (1474), ուր նաեւ աստղաբաշխութեան եւ կախարդական բժշկութեան նիւթեր ընդգրկուած են, եւ իր երկրորդ «Ախրապատին»ը (1481)։

1478-1492 ժամանակաշրջանին, Ամիրտովլաթ արտադրած է «Անգիտաց անպէտ» մեծ գործը, ուր աւելի քան 3.000 բոյսեր եւ բուսանուններ ընդգրկուած են՝ իրենց բժշկական գործածութեամբ։

Մեհմետ Բ.ի որդին՝ Ահմետ, Ամասիոյ տիրակալ դառնալով, հրաւիրած է Ամիրտովլաթը իր ծննդավայրը վերադառնալու։ 1490ական թուականներուն հայ բժշկապետը ճամբորդած է Պրուսա՝ հանքային ջուրերով բժշկուելու համար, եւ մահացած է Ամասիոյ (կամ ըստ այլ կարգ մը աղբիւրներու՝ Պրուսա) մէջ, 8 Դեկտեմբեր, 1496ին։

Death of Amirdovlat of Amasia (December 8, 1496)

After Mekhitar of Her, the first important author of Armenian medicine, Amirdovlat of Amasia was his remarkable successor in the late Middle Ages. The particular character of their work is that it was written in Middle Armenian, the spoken language of the time, and not in Classical Armenian, the language of learned people.

Amirdovlat was born in Amasia around 1420. He attended schools in Amasia and Sebastia, and wandered as a traveling physician in the Near East and Iran, collecting plant samples. It is believed that he learned medicine in Mesopotamia. He was fluent in Armenian, Greek, Latin, Persian, Turkish, and Arabic. In the late 1450s he moved to Constantinople, where he continued his studies of medicine, natural sciences, and philosophy. In 1459 he wrote The Study of Medicine, dedicated to anatomy, hygiene, pathology, and pharmacology. The first part is about anatomy and the second about pharmacology. In the same year, he also wrote his first Akhrabadin (an extensive treatise on pharmacology; the word akrabadin means “pharmacology” in Arabic, the language of medicine par excellence at the time).



The former capital of the Byzantine Empire had been conquered by the Ottoman Turks in 1453 by Sultan Mehmed II (1451-1481). In the 1460s Amirdovlat was selected as chief physician to the sultan and received the honorary title of physician-ophthalmologist. Afterwards, for unknown reasons, he spent ten years in exile, wandering throughout the Balkans. During these years, between 1466 and 1469, he wrote his major work on clinical medicine, The Benefits of Medicine, where he offered a description of the structure and importance of all organs, in the city of Philipopolis (now Plovdiv), in Bulgaria.

In the 1470s the Armenian physician returned to Constantinople and regained his position in the court of Mehmed II, enjoying the Ottoman sultan’s confidence until the latter’s death in 1481. In this period he produced Folk Medicine (1474), a work that included elements of magic medicine and astrology, and his second Akhrabadin (1481).

It was in the period 1478-1492 that Amirdovlat produced Useless for Ignoramuses, his major compendium of over 3,000 plants and plant names with their medical uses.

Mehmed II’s son Ahmed became a ruler of Amasia and Amirdovlat was invited by him to return to his birthplace, which he did. In the 1490s he journeyed to the city of Brusa for treatment with mineral waters and passed away on December 8, 1496, either in Amasia or, as other sources suggest, Brusa.

Զարեհ Որբունի (մահ՝ Դեկտեմբեր 1, 1980)

Սփիւռքահայ գրականութեան լաւագոյն դէմքերը համախմբուած էին Ֆրանսայի մէջ 1920-1930ական թուականներուն։ Շահան Շահնուրի, Նիկողոս Սարաֆեանի եւ Վազգէն Շուշանեանի կողքին, Զարեհ Որբունիի անունը, թէեւ աւելի նուազ ծանօթ ընթերցողին, պիտի արժանանար որոշ ուշադրութեան մինչեւ 1970ական թուականները։

Բուն անունով Զարեհ Էօքսիւզեան, Որբունի ծնած է Օրտու (Թուրքիա), Սեւ ծովու ափը, 24 Մայիս 1902ին։ Նախնական ուսումը ստացած է տեղւոյն «Մովսէսեան» դպրոցին մէջ։ Հայրը զոհ դարձած է Մեծ Եղեռնին, բայց մայրը յաջողած է իր չորս զաւակներով փախուստ տալ եւ ապաստան գտնել Սեւաստոպոլ (Խրիմ)։ Ա. Աշխարհամարտի աւարտին, ընտանիքը փոխադրուած է Կ. Պոլիս, ուր Զարեհ յաճախած է «Պէրպէրեան» վարժարանը 1919-1922ին։ Ան իր առաջին գործերը հրատարակած է «Ժողովուրդի Ձայնը» օրաթերթին մէջ, Զարեհ Որբունի ստորագրութեամբ (թրքերէն էօքսիւզ բառին հայացումը)։

Հազարաւոր հայերու շարքին, որոնք քեմալական շարժումէն փախուստ կու տային, Որբունի ու իր ընտանիքը Ֆրանսա ապաստան գտած են Օգոստոս 1922ին։ Երկու տարի Մարսէյլ մնալէ ետք, 1924ին ապագայ գրագէտը անցած է Փարիզ։ Նոյն տարին, «Նոր Հաւատք» անունով գրական կարճատեւ պարբերական մը հրատարակած է ուրիշ խոստմնալից երիտասարդի մը՝ Պետրոս Զարոյեանի հետ (1903-1986)։ Որբունի որոշ շրջան մը ֆրանսական համայնավար կուսակցութեան անդամակցած է, 1930ական թուականներուն լքելով զայն։

Ֆրանսահայ մամուլին աշխատակցութեան կողքին, Որբունի յղացած է «Հալածուածները» վիպաշարքը, որուն առաջին հատորը՝ «Փորձը», լոյս տեսած է 1929ին։ Հոն ներկայացուած է Մարսէյլ հաստատուած հայ գաղթական ընտանիքի մը դժուար կեանքը՝ բոլորովին օտար միջավայրի մը ներգործութեան տակ։

Որբունի մտած է «Մենք» խումբին մէջ, որ 1931-1932ին հրատարակած է համանուն հանդէսը՝ գրական հասկացութիւններու յեղաշրջում մը յառաջացնելու նպատակով։ Արդէն 1930ին ան փոխադրուած է Սթրազպուրկ, ուր պիտի մնար մինչեւ 1937։ Վերադառնալով Փարիզ, 1938-1939ին հրատարակած է «Լուսաբաց» անունով ուրիշ գրական թերթ մը Զարոյեանի հետ։ «Վարձու սենեակ» պատմուածքներու հատորը տպուած է 1939ին, բայց միայն հրապարակ ելած է պատերազմէն ետք։ Արդարեւ, Որբունի զինուորագրուած է ֆրանսական բանակին մէջ, բայց գերի ինկած է գերմանացիներուն ձեռքը եւ Մակտեպուրկ մնացած՝ մինչեւ 1945։



Փարիզ վերադարձին, 1946ին Որբունի հրաւիրուած է Հայաստանի՝ խորհրդահայ գրողներու Բ. Համագումարին, իբրեւ սփիւռքահայ հիւրերէն մէկը։ Իր տպաւորութիւնները հրատարակած է «Դէպի երկիր» հատորով (1947)։ Գրականութեան վերադարձած է պատմուածքներու երկրորդ հատորով մը՝ «Անձրեւոտ օրեր» (1958), որուն հետեւած է ուրիշ հաւաքածոյ մը՝ «Գոհարիկ եւ ուրիշ պատմուածքներ», 1966ին։

Այս պատմուածքները յատկանշուած են կերպարներու հոգեվիճակի հետազօտութեամբ, դառնալով տեսակ մը նախափորձ՝ 1960ական թուականներուն վիպական մեծ գործերու վերադարձին համար։ Արդարեւ, աւելի քան երեք տասնամեակ ետք, Որբունի կը վերադառնար վիպագրութեան, առաջին հերթին՝ «Եւ եղեւ մարդ» վէպով (1964), որ «Հալածուածներ»էն անկախ գործ մըն էր, ուր սակայն արդէն կը գծուէին ապագայ գործերը։ 1967-1974ին ֆրանսահայ գրագէտը լոյս պիտի ընծայէր իր եօթը հատորնոց շարքէն երեք հատոր՝ «Թեկնածուն» (1967), «Ասֆալթը» (1972) եւ «Սովորական օր մը» (1974), որոնք իր արտադրութեան ամենէն կարեւոր մասը կը ներկայացնէր, սփիւռքեան ինքնութեան աննախադէպ հարցադրումներով։ «Եւ եղեւ մարդ» վերնագրով ժողովածու մը, որ կը ներառէր համանուն վէպը, ինչպէս եւ «Փորձը» ու պատմուածքներու շարք մը, լոյս տեսած է Երեւանի մէջ, 1967ին։

Որբունի իր մահկանացուն կնքած է Դեկտեմբեր 1, 1980ին, Պանեօ փարիզեան արուարձանին մէջ։ «Հալածուածներ»ու շարքէն երկու հատոր՝ «Մահազդ» եւ «Զի քո է կարողութիւն», լոյս տեսած է «Կամ» վերլուծական հանդէսին մէջ (1980 եւ 1982), մինչ վերջին՝ եօթներորդ հատորը անտիպ կը մնայ։ Որբունիի գործը վերջին տասնամեակներուն սկսած է գրաքննադատական հետաքրքրութեան արժանանալ, իսկ 2016ին Սիրաքիւզի համալսարանի հրատարակչատունը լոյս ընծայած է առաջին թարգմանութիւնը՝ «Թեկնածուն» վէպը անգլերէնով, Ճէնիֆր Մանուկեանի եւ Իշխան Ճինպաշեանի կողմէ։ 

Death of Zareh Vorpouni (December 1, 1980)

The best figures of Armenian literature in the Diaspora gathered in France in the late 1920s and early 1930s. Besides Shahan Shahnour, Nigoghos Sarafian, and Vazken Shousanian, the name of Zareh Vorpouni, although much less known to the general public, managed to gain some critical attention until the 1970s.

He was born Zareh Euksuzian on May 24, 1902, in Ordu (Turkey), a city on the southeastern shore of the Black Sea. He studied at the local Movsesian school. His father was killed during the genocide, but his mother managed to flee to Crimea with her family. At the end of the war, the family moved to Constantinople, where Zareh attended the Berberian School from 1919-1922. He published his first literary pieces in the newspaper Joghovourti Tzayne, which he signed Zareh Vorpouni (vorp “orphan” is the Armenian translation of Turkish öksüz).

Like thousands of Armenians leaving the Ottoman Empire as refugees during the turmoil of the Kemalist massacres before the founding of the Turkish Republic, Vorpouni and his family departed for France in August 1922. They settled in Marseilles, where they lived for two years. In 1924 the aspiring writer moved to Paris. In the same year, he jointly edited the short-lived literary periodical Nor Havadk with another aspiring writer, Bedros Zaroyan (1903-1986). From his early days in France, he was an avid reader who acquainted himself with European intellectual trends and prominent works of French literature. He would also enter the French Communist Party, which he left in the 1930s.

Vorpouni, who started publishing short stories and essays in the French-Armenian press, soon conceived a cycle of novels entitled The Persecuted. The first volume, The Attempt, would be published in 1929. It depicted the hard life of an Armenian immigrant family transplanted to Marseilles, where they endured the impact of a totally strange environment.

The novelist entered the group Menk (We), which included a number of young intellectuals (also called “the Paris boys”), mostly genocide survivors, bound to achieve a renewal of Armenian literature by reflecting the social, cultural, and psychological distress undergone by the newly-formed Diaspora and the perils of identity loss. They published the journal Menk from 1931-1932 and then scattered away. Vorpouni moved to Strasbourg from 1930-1937 and, upon his return to Paris, he co-edited another short-lived journal with Zaroyan, Lousapatz (1938-1939). He printed a volume of short stories, Room for Rent (1939), which was only distributed after the end of World War II. Drafted by the French army at the outbreak of the war, he was captured by the Germans and held as prisoner of war in Magdeburg until 1945.

Returning to Paris, in 1946 Vorpouni visited Soviet Armenia upon an invitation to participate in the Second Congress of Soviet Armenian Writers. He published his impressions in a volume, Toward the Country (1948). He returned to literature with a new collection of short stories, Rainy Days (1958), which was followed by another collection, Koharig and Other Stories, in 1966. He explored the psychological features of his characters and identity disintegration, with the trauma of genocide subtly felt through these narratives.

In the 1960s Vorpouni also resumed his novelistic project after a hiatus of more than thirty years. After publishing And There Was Man (1964), which was independent of his cycle of novels, he wrote and published the following three novels of The Persecuted in the space of seven years: The Candidate (1967), Asphalt (1972), and An Ordinary Day (1974). The Candidate presented the main character, Vahakn, embodying the tormented young generation that bore the psychological trauma of the genocide and remained its victim through their actions. The next two volumes probed the sources for the anguish of their main characters. An anthology containing The Attempt, And There Was a Man, and some short stories was published in Yerevan in 1967.

Vorpouni passed away on December 1, 1980, in Bagneux, a suburb of Paris. Two of the last three novels of The Persecuted were posthumously published in literary journals in 1980 (Death Notice) and 1982 (For Thine Is the Power), while the seventh novel remains unpublished. An English translation of The Candidate, by Jennifer Manoukian and Ishkhan Jinbashian, appeared in 2016.