Monday, July 1, 2019

Գառնիկ Ստեփանեան (մահ՝ 1 Յուլիս, 1989)

Գառնիկ (Տէր) Ստեփանեան՝ արեւմտահայ մշակոյթի լաւագոյն մասնագէտներէն մէկը Խորհրդային Հայաստանի մէջ, ծնած է 14 Փետրուար 1909ին Դերջան գաւառի (Երզնկա) Մամախաթուն գիւղին մէջ։ Մայիս 1915ին Դերջանի հայերը մեծաւ մասամբ սպաննուած են Մեծ Եղեռնի ընթացքին, շատերը՝ իսլամացած, եւ մնացորդացը աքսորուած՝ Տէր-Զոր։ Մանուկ Գառնիկը յաջողած է վերապրիլ եւ, պատերազմէն ետք, հասնիլ Սեբաստիա, ուր ստացած է իր նախնական կրթութիւնը։ 1923ին տեղափոխուած է Յունաստան բազմաթիւ հայ որբերու հետ, ապաստան գտնելով Էտիփսոսի, Խալքիսի եւ Օրոփոսի որբանոցներուն մէջ։ Երկու տարի ետք, անցած է Եգիպտոս, ուր աշխատած է իբրեւ գրաշար «Արեւ» օրաթերթին եւ «Ոսկետառ» տպարանին մէջ։

1930ին Ստեփանեանի կեանքը շրջադարձ մը ապրած է՝ Խորհրդային Հայաստան ներգաղթով, ուր իր կորսուած ծնողները գտած է։ Շարունակած է աշխատիլ իբրեւ գրաշար, այս անգամ՝ Պետհրատի առաջին տպարանին մէջ։ 1938ին շրջանաւարտ եղած է Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական ճիւղէն։ Միջոցին, հայոց լեզու եւ գրականութիւն դասաւանդած է «Ալեքսանդր Թամանեան» թեքնիք ուսումնարանին մէջ (1937-1939) եւ գրաբար՝ բանասիրական ճիւղին մէջ (1939-1940)։ Եղած է Հրաչեայ Աճառեանի աշակերտը, որուն մասին գրած է շահեկան յուշագրութիւն մը (1976)։

Հրատարակչական մարզին մէջ, աշխատած է «Սովետական Հայաստան» օրաթերթին, «Սովետական Հայաստան» ամսագրին եւ Գիտութիւններու Ակադեմիայի «Տեղեկագիր հասարակական գիտութիւնների» ամսագրին մէջ։ 1943ին անդամակցած է Հայաստանի Գրողներու Միութեան եւ երկու տարի ետք, հրատարակած է Մեծ Եղեռնի նուիրուած առաջին վէպը խորհրդահայ գրականութեան մէջ՝ «Մղձաւանջային օրեր», ինքնակենսագրական բնոյթով, որ վերահրատարակուած է երեք անգամ 1989էն սկսեալ։

Գառնիկ Ստեփանեան աշխատած է Ակադեմիայի գրականութեան հիմնարկին մէջ, Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարանի տնօրէնը եղած է (1954-1963), եւ ապա՝ Ակադեմիայի արուեստի հիմնարկի գիտաշխատող 1963էն մինչեւ իր մահը։ Ան մասնագիտացած է արեւմտահայ գրականութեան եւ թատրոնի բնագաւառին մէջ։ Մենագրութիւններ գրած է արեւմտահայ թատրոնի զանազան նշանաւոր դերասաններու մասին (Պետրոս Ադամեան, Արուսեակ Փափազեան, Մկրտիչ Ջանան եւ Սիրանոյշ), հրատարակած է Ադամեանի նամակներու հատոր մը եւ հեղինակած է յուշագրութիւն մը ուրիշ մեծ դերասանի մը մասին՝ Վահրամ Փափազեան։ Անոր ամենէն կարեւոր նպաստը այս բնագաւառին եղած է եռահատոր «Ուրուագիծ արեւմտահայ թատրոնի պատմութեան» աշխատութիւնը (1962, 1969, 1975)։ Ան նաեւ գրած է սփիւռքահայ թատրոնին մասին։ «Ակնարկներ սփիւռքահայ թատրոնի պատմութեան» շարքէն երկու հատոր լոյս տեսած են՝ ֆրանսահայ (1982) եւ ամերիկահայ (2008, յետմահու) թատրոնի մասին։

Ստեփանեան ո՛չ միայն հրատարակած է աշխատութիւններ Արփիար Արփիարեանի (1955) եւ Յակոբ Պարոնեանի (1956, 1964) մասին, այլեւ թրքերէնէ հայերէն թարգմանած է Յովսէփ Վարդանեանի «Ագապի» վէպը (1953), որ առաջին թրքական վէպն է (սկզբնապէս լոյս տեսած 1851ին՝ հայատառ թրքերէնով), ինչպէս եւ Պարոնեանէն կարգ մը հայատառ թրքերէն գործեր։

Բանասէրին ուրիշ մէկ կարեւոր նպաստը հայագիտութեան եղած է երեք հատորնոց «Կենսագրական բառարան»ը (1973, 1981, 1990), որ դժբախտաբար անաւարտ մնացած է։

1967 ին Հայաստանի արուեստի վաստակաւոր աշխատողի տիտղոսը ստացած է, իսկ չորս տարի ետք՝ դոկտորական աւարտաճառը պաշտպանած է։ 1980ին ստացած է Հայաստանի պետական մրցանակը՝ «Հայ նոր գրականութեան պատմութիւն» հինգ հատորնոց հաւաքական աշխատութեան համար։

Ստեփանեան իր մահկանացուն կնքած է 1 Յուլիս 1989ին, Երեւանի մէջ։ Անոր յետմահու աշխատանքներուն շարքին կը պատկանի 600 էջնոց մենագրութիւն մը իր ծննդավայրին պատմութեան մասին՝ «Երզնկա» (2005)։