Հ. Յակովբոս Տաշեան (ծնունդ՝ 25 Հոկտեմբեր, 1866)

Մխիթարեան միաբանութեան վիեննական ճիւղը, հիմնուած՝ 1811ին, յատկանշուած է իր գիտական վաստակով, որուն ցոլացումը կարելի է գտնել անոր հրատարակութիւններուն եւ յատկապէս «Հանդէս Ամսօրեայ» պարբերականին մէջ, որ աւելի քան 130 տարիէ ի վեր լոյս կը տեսնէ։ Վիեննայի Մխիթարեաններու այդ ոսկեդարու գլխաւոր անուններէն մէկն էր Հ. Յակովբոս Տաշեան, որ հայագիտութիւնը հարստացուց կարեւոր հրատարակութիւններով՝ 45 տարուան գիտական արտադրութեան ընթացքին։

Բուն անունով՝ Փրանկիսկոս Թաշճեան, ապագայ հայագէտը ծնած է Կարին (Էրզրում) նահանգի Արծաթի գիւղը, 5 Հոկտեմբեր, 1866ին։ Տարրական ուսումը Կարնոյ ծխական դպրոցը ստանալէ ետք, 1880ին ծնողքը զինք ղրկած է Վիեննայի Մխիթարեան ընծայարանը։ 1883ին ուխտ ըրած է իբրեւ նորընծայ՝ Յակովբոս անունը առնելով, իսկ 1885ին միաբանութեան անդամակցած է։ 1889ին ուսումը աւարտելով, քահանայական ձեռնադրութիւնը ստացած է եւ կարգուած՝ փիլիսոփայութեան եւ հայոց լեզուի ուսուցիչ վանքի կրթարանին մէջ։ Իր առաջին գործերը «Թաշճեան» ստորագրելէ ետք, 1891ին Տաշեան հայեցի մականունը որդեգրած է։

Սորվելու երկաթեայ կամքով օժտուած, Հ. Յակովբոս Տաշեան հայ լեզուի, պատմութեան, աշխարհագրութեան ու գրականութեան համապարփակ գիտութեան տիրացած է, ինչպէս նաեւ՝ տասնեակ մը հին եւ նոր լեզուներու։ Ինչպէս իր կրտսեր պաշտօնակիցը՝ Հ. Ներսէս Ակինեան գրած է, «չյաճախեց բարձրագոյն դպրոցներ, բայց մոգեց իր հմտութիւնը համալսարանական ուսուցիչներ եւ ուսուցչապետներ»։

1893-1909 ին այցելած է Վենետիկ, Պերլին, Կ. Պոլիս, Զմիւռնիա եւ Կարին՝ գիտական առաքելութեամբ։ 1909-1912ին Պոլսոյ Մխիթարեան վանատան մեծաւոր կարգուած է։ Վիեննա վերադառնալով 1912ին, միաբանութեան Վարչական Ժողովի անդամ եղած է։

Տաշեան 25 տարեկանին հրատարակած է Վիեննայի արքայական գրադարանի հայկական ձեռագիրներու ցուցակը, որուն հետեւած է Վիեննայի Մխիթարեան միաբանութեան ցուցակը (1895), զոր կազմած է երկու տարուան մէջ, ընդգրկելով 573 ձեռագրեր՝ հանրագիտարանային բնոյթի տեղեկութիւններով իւրաքանչիւր միաւորի մասին։ Անոր ցուցակագրութեան եղանակը «Տաշեան ոճ» անունով՝ ծանօթ դարձած է հայ բանասիրութեան մէջ։

1897ին ամբողջացուցած ու հրատարակութեան պատրաստած է Հ. Յովսէփ Գաթրճեանէն անտիպ մնացած հայկական Պատարագամատոյցը՝ համեմատութեամբ յունական, ասորական եւ լատինական պատարագներու հետ։

Այնուհետեւ, տասնամեակներ առաջ գրուած ու անտիպ մնացած ուրիշ գործի մը հրատարակութիւնը յանձն առած է՝ Հ. Քերովբէ Սպէնեանի «Ուսումն դասական հայերէն լեզուի»։ Այս նպատակով, ինքզինք նետած է հայ ժողովուրդի ծագման եւ անոր յարակից բազմաթիւ պատմական ու լեզուական խնդիրներու ուսումնասիրութեան մէջ։ Այսպիսով, 700 էջնոց մեծածաւալ հատորը լոյս տեսած է 1920ին՝ երկու տասնամեակներու աշխատանքէ ետք, որուն հետեւած է յետմահու տպուած շարունակութիւն մը՝ «Հաթեր եւ ուրարտեանք» (1934)։

Հ. Տաշեան անխոնջ հետազօտող էր, հրատարակելով Ագաթանգեղոսի (1891), Սուտ-Կալիսթենէի «Վարք Աղեքսանդրի»ի (1892), հայկական հնագրութեան (1898), հայ մատենագրութեան վաղ դարերու հեղինակներու (1898 եւ 1901) եւ բազմաթիւ այլ նիւթերու մասին հատորներ։ Հայերէնի թարգմանած է ականաւոր հայագէտներու գործեր, որոնց շարքին՝ Հայնրիխ Հիւպշմանի, Հայնրիխ Պետերմանի, Փօլ Ֆեթթէրի, Ֆրիտրիխ Միւլլէրի (գերմաներէնէ), Ֆրետրիք Կոնիբէարի (անգլերէնէ), Նիկողայոս Մառի (ռուսերէնէ), եւ այլոց երկեր։ Ոեւէ հայ կամ ոչ-հայ հայագէտ, որ հայագիտական հարցերու մասին հարցումներ ունէր, պարտաւոր էր դիմել Տաշեանին։

1915 ի եղեռնին պատճառած ցնցումը զինք մղեց ժամանակակից հարցերով զբաղելու։ 1921ին Հ. Տաշեան հրատարակած է գերմանական փաստաթուղթերու հատոր մը՝ հայերէն թարգմանութեամբ («Հայ ազգի տարագրութիւնը գերմանական վաւերագիրներու համեմատ») եւ ժողովրդագրական ուսումնասիրութիւն մը՝ «Հայ բնակչութիւնը Սեւ ծովէն մինչեւ Կարին»։ Վերջինս ֆրանսերէն թարգմանութեամբ լոյս տեսած է 1922ին։

Այս բեղուն հայագէտը վախճանած է 3 Փետրուար 1933ին, 66 տարեկանին։ Մահէն տասնհինգ տարի ետք, Մխիթարեան միաբանութիւնը հրատարակած է անոր անտիպ մնացած եւս մէկ գործ՝ «Հին Հայաստանի արեւմտեան սահմանը» (1948)։

Birth of Fr. Hagopos Dashian (October 25, 1866)

The Viennese branch of the Mekhitarist Congregation, founded in 1811, has been remarkable for its erudition, as reflected in its publications and particularly its journal Handes Amsorya, which has been continuously published for over one hundred and thirty years since 1887. One of the main names of that “golden age” of the Vienna Mekhitarists was Fr. Hagopos Dashian, who enriched Armenian Studies with his important publications over a span of forty-five years.

Born Franciscus Tashjian in the village of Ardzati, in the province of Karin (Erzerum), on October 5, 1866, he learned the first letters in the parochial school of Erzerum. In 1880 his parents sent him to the seminary of the Mekhitarist monastery in Vienna. Three years later, he took the vows as a novice and adopted the name Hagopos, and in 1885 became a member of the congregation. In 1889 he finished his studies and was consecrated priest. In the same year, he became a teacher of philosophy and Armenian language at the monastery. After signing his first works as “Tashjian,” in 1890 he adopted the Armenian surname Dashian.

An iron will of learning endowed Fr. Hagopos Dashian with comprehensive knowledge of the Armenian language, as well as history, geography, and literature. This included a well-rounded command of almost a dozen ancient and modern languages. As his younger colleague, Fr. Nerses Akinian wrote, “he did not go to schools of higher education, but his knowledge bewitched university lecturers and professors.”

From 1893-1909 he visited Venice, Berlin, Constantinople, Smyrna, and Erzerum. From 1909-1912 he was the abbot of the Mekhitarist convent of Constantinople. Returning to Vienna in 1912, he was a member of the Administrative Council of the congregation.

At the age of twenty-five, in 1891, he published the catalog of manuscript of the Royal Library of Vienna, followed by the catalog of manuscripts of the Mekhitarist Congregation of Vienna (1895), which he compiled in two years, including 571 manuscripts with detailed information of encyclopedic character about each unit. The mode of cataloging received the name of “Dashian style” in Armenian philology.

Two years later, in 1897, he completed and prepared for publication the study on the Armenian Divine Liturgy, compared with the Greek, Syrian, and Latin liturgies, which his predecessor Fr. Hovsep Katerjian had left unpublished.

After that, he took over the publication of another unpublished work written three decades before, Fr. Kerovpe Spenian’s Study of the Armenian Classical Language. To this end, he submerged himself into a study of the origins of the Armenian people and many historical and linguistic issues related to it. This resulted into the publication of the 700-page book in 1920, with a posthumously published continuation, Hittites and Urartians (1934).

Dashian was an indefatigable researcher, publishing studies on Agatangeghos (1891), the Life of Alexander by Pseudo-Callistenes (1892), Armenian paleography (1898), authors of the early centuries of Armenian literature (1898 and 1901), and many other issues. He translated into Armenian books by eminent foreign scholars of Armenian Studies, such as Heinrich Hübschmann, Heinrich Petermann, Paul Vetter, Friedrich Müller (from German), Frederick Conybeare (from English), Nikolai Marr (from Russian), and others. He was the point person for any Armenian or non-Armenian scholar who had a query about issues related to the discipline.

The shock that he suffered after learning the fate of his people in 1915 brought him to deal with contemporary subjects too. In 1921 Dashian published a collection of German documents on the genocide in Armenian translation ( The Deportation of the Armenian Nation according to German Documents ) and a demographic study, The Armenian Population from the Black Sea to Karin . The latter was published in French in 1922.

This fecund Armenologist passed away on February 3, 1933, at the age of sixty-six. Fifteen years later, his study The Western Frontier of Ancient Armenia (1948), came out of the presses of the Mekhitarist Congregation.

Մկրտիչ Փորթուգալեան (ծնունդ՝ 21 Հոկտեմբեր, 1848)

Մկրտիչ Փորթուգալեան իր կեանքին վերջին կէսը անցուցած էր իր հայրենիքէն հեռու, բայց երբեք չէր դադրած գործելէ անոր համար, դառնալով հայ յեղափոխական շարժման ռահվիրաներէն մէկը։

Ծնած է Գումգափու (Պոլիս), 21 Հոկտեմբեր, 1848ին։ Իր տարրական ուսումը ստացած է Պէզճեան վարժարանին մէջ։ 1859ին կորսնցուցած է հայրը։ 1862ին անցած է Սամաթիոյ Սահակեան վարժարան՝ զայն աւարտելով 1863ին։ Աշխատած է իր ֆրանսացի ուսուցիչ ու գրավաճառ Փիեռ Թրուայի քով, անոր օգնելով «Հայկական Հարցը» հայերէն ու ֆրանսերէն գրքոյկի հրատարակութեան (1864)։

1865ին մօրը մահէն ետք, Փորթուգալեան գրախանութ մը բացած է 1866ին ու երկու տարի հոն աշխատած, մինչ մասնաւոր դասեր կու տար բարեկեցիկ հայերու զաւակներուն։ 1868ին ստիպուած է փակել գրախանութը։ Ծանօթացած ու կապ հաստատած է ժամանակաշրջանի մեծանուն դէմքերու հետ, ինչպէս Խրիմեան Հայրիկ, Գրիգոր Օտեան եւ Ներսէս արք. Վարժապետեան։

1869ին թոքաթցի երկու հայեր իրենց ծախսով զինք ղրկած են, որպէս ուսուցիչ տեղական Ոսկեան ճեմարան։ Աշխատած է բարելաւել դպրոցին ու տեղական հանրային կեանքին մակարդակը։ Ամուսնացած է 1871ին ու բացած՝ Վարդանեան աղջկանց վարժարանը՝ 40 աշակերտներով (1872)։ Կրթական ու հանրային արթնացման իր գործունէութիւնը բախած է պահպանողական տարրերու ընդդիմութեան, որոնք ի վերջոյ զինք մատնած են օսմանեան կառավարութեան իբրեւ՝ յեղափոխական։ Որպէս արդիւնք, Փորթուգալեան ետ կանչուած է Պոլիս։ Սակայն, յաջորդ տարի վերադարձած է՝ պայքարը շարունակելու նպատակով, ափսոս որ՝ ձերբակալուած ու բանտարկուած է։ Միայն Սեբաստիոյ կառավարիչին միջամտութեամբ ազատ արձակուած է 1874ին, որմէ ետք վերադարձած է Պոլիս։

Օսմանեան մայրաքաղաքին մէջ, ան խմբագրած է «Ասիա» պարբերականը, ուր պահպանողական տարրերու դէմ իր պայքարը շարունակած է։ Սակայն, պարբերականը փակուած է 1875ին։ Փորթուգալեան հիմնած է «Վարազդատեան» ընկերութիւնը՝ դասախօսութիւններով եւ դասընթացքներով ժողովուրդի լուսաւորութեան սատարելու համար, եւ աշխատակցած է պոլսահայ ու կովկասահայ մամուլին՝ կեղծանունով։



Փորթուգալեան 1876ին եղած է «Արարատեան» ընկերութեան հիմնադիրներէն մէկը, որ իր գործունէութեան կեդրոնը հաստատած է Վանի մէջ։ Այդ գործունէութիւնը, ի հարկէ, լաւ աչքով դիտուած չէ իշխանութիւններուն կողմէ։ Իբրեւ արդիւնք, փախուստ տուած է Կովկաս՝ Թիֆլիս մնալով մինչեւ 1879։ Վերադառնալով Վան, հիմնած է ուսուցչանոց մը «Արարատեան» ընկերութեան հովանաւորութեամբ, որ նաեւ կը հովանաւորէր քաղաքի վեց դպրոցները։

Փորթուգալեանի գործունէութիւնը մտահոգութեան աղբիւր էր Պոլսոյ ղեկավարութեան համար։ 1880ին ետ կանչուած է եւ ուսուցչանոցը՝ փակուած։ Սակայն, ան վերադարձած է Վան 1881ին, հիմնելով Կեդրոնական վարժարանը։ Վարժարանը փակուած է 1885ին, բայց նոյն տարին անոր շրջանաւարտները պիտի դառնային հայկական առաջին քաղաքական կուսակցութեան՝ Արմենական Կազմակերպութեան հիմնադիրները։ Հետապնդումներէ խուսափելով, Փորթուգալեան, իր կինն ու երկու դուստրերը մեկնած են արտասահման ու հաստուած՝ Մարսէյլ։ Օգոստոս 1, 1885ին, հոն լոյս կը տեսնէր «Արմենիա» շաբաթաթերթին առաջին թիւը՝ Փորթուգալեանի խմբագրութեամբ։

Անխոնջ հայրենասէրը աշխատած է միացնել քաղաքական բոլոր ճիգերը մէկ կազմակերպութեան շուրջ, 1886ին հիմնելով Հայոց Հայրենասէրներու Միութիւնը։ Սակայն, որոշ անդամներ, որոնց շարքին Աւետիս եւ Մարօ Նազարբէկ զոյգը, ձախողելով Միութիւնը ընկերվարական կազմակերպութիւն մը դարձնելու իրենց նպատակին մէջ, անջատուած են անկէ ու հիմնած է՝ Սոցիալ-Դեմոկրատ Հնչակեան Կուսակցութիւնը 1887ին՝ Ժընեւի մէջ։ Յաջորդ տասնամեակներուն, Փորթուգալեան իր հանրային գործունէութիւնը կեդրոնացուցած է իր թերթին շուրջ, որ իր ազդեցութիւնը տարածած է Եւրոպայի հայերուն վրայ։ Ան «Արմենիա»յի խմբագիրը, սրբագրիչը եւ ցրուիչը պիտի ըլլար, ու իր աղջիկները՝ գրաշարները։ Իր հանրային կեանքի 40ամեակը նշուած է 1913ին Պոլսոյ մէջ։

Մկրտիչ Փորթուգալեան խմբագրած է «Արմենիա»ն մինչեւ իր մահը Մարսէյլի մէջ, 27 Սեպտեմբեր, 1921ին։ Անոր քաղաքական ժառանգութիւնը պիտի շարունակուէր։ Մահէն չորս օր ետք՝ Հոկտեմբեր 1ին, իր շունչին ազդեցութեամբ հիմնադրուած Արմենական Կազմակերպութեան մնացորդացը պիտի միանար երեք այլ քաղաքական կուսակցութիւններու հետ՝ կազմելով Ռամկավար Ազատական Կուսակցութիւնը։

Birth of Megerdich Portugalian (October 21, 1848)

Megerdich Portugalian spent the last half of his life far from his homeland, but he never ceased working for its welfare as one of the forerunners of the Armenian revolutionary movement.

He was born in the neighborhood of Kum Kapu, in Constantinople. He first went to the Bezjian School. The death of his father in 1859 was, understandably, a big blow to the family. In 1862 he transferred to Sahagian School in the neighborhood of Samatia and graduated from high school the next year. He went to work with his French teacher Pierre Trois, who was the owner of a bookstore, and helped him with the publication of a booklet, The Armenian Question, in Armenian and French, in 1864.

After the death of his mother the next year, Portugalian opened his own bookstore in 1866 and worked for the next two years there, while giving private lessons to the children of well-to-do families. He was forced to close the bookstore in 1868. He would become acquainted and establish close relations with important public figures of the time, such as Khrimian Hayrig, who was briefly Armenian Patriarch of Constantinople (1869-1873), Krikor Odian, one of the writers of the Ottoman Constitution of 1876, and Archbishop Nerses Varjabedian, Khrimian’s successor as Patriarch (1874-1884).

Portugalian had a breakthrough in 1869, when two Armenians from Tokat sent him there at their own expense to teach at the local Voskian Lyceum. He worked towards the improvement of the school level and the local social life. He married in 1871 and opened the Vartanian Girls’ School in 1872 with forty students. His work of educational and public awakening led him to a struggle with conservative elements of the society until he was accused of being a revolutionary to the Ottoman government. As a result, Portugalian was called to Constantinople. However, he returned the next year to continue his fight, but he was arrested and jailed. Only the intervention of the governor of Sepastia freed him in 1874, after which he was recalled to Constantinople for good.

He became the editor of the periodical Asia where he took his struggle against the conservative elements of the community in the capital of the Ottoman Empire. The government shut down the newspaper in 1875. Portugalian did not remain inactive. He founded the Varaztadian Society to enlighten people with lectures and courses, while contributing to various newspapers in Constantinople and the Caucasus, writing under pseudonyms. In 1876 he was one of the founders of the Araratian Society whose center of activities was in Van. These activities were not well regarded by the government, and as a result, Portugalian fled to the Caucasus in 1877 and settled in Tiflis for the next two years. He returned to Van in 1879, founding a Teachers College under the sponsorship of the Araratian School, which also sponsored six other schools in the city.

Portugalian’s activities were a source of worry for the Armenian leadership in Constantinople, and in 1880 he was recalled to the capital, and the Teachers College was closed. However, he returned once again the next year and founded the Central School in 1881. The school was closed in 1885, but its graduates would become the founders of the first Armenian political party, the Armenagan Organization, in the same year. Fearing persecution, Portugalian, his wife, and two daughters fled the Ottoman Empire and settled in Marseilles (France). Here, on August 1, 1885, he published the first issue of the weekly Armenia.

In the meantime, Portugalian worked to gather all Armenian political efforts around a single organization. In 1886 he founded the Armenian Patriotic Union in Marseilles. However, some members of the organization, including the couple Avetis and Maro Nazarbek, who after failing to take it toward a socialist orientation, went their own way in 1887 and founded the Social-Democrat Hunchakian Party in Geneva (Switzerland). During the next decades, Portugalian’s public advocacy would be focused on his newspaper, which would extend his influence over the Armenians in Europe. He would be editor, copyeditor, and distributor of Armenia, with his daughters as typesetters. In 1913 the fortieth anniversary of his public life was commemorated in Constantinople.

Portugalian edited Armenia until his death in Marseilles on September 27, 1921. His legacy would survive him. Four days later, on October 1, 1921, the remnants of the Armenagan Organization whose foundation he had inspired would merge with three other political parties to constitute the Armenian Democratic Liberal (Ramgavar Azadagan) Party, the last of the three “traditional” parties existing today in the Diaspora and, after the independence of Armenia in 1991, in the homeland.

Մուշեղ Գալշոյեան (մահ՝ 15 Հոկտեմբեր, 1980)

Անհեթեթ եւ, երբեմն, առեղծուածային մահերը չեն պակսած հայ մշակոյթին՝ խորհրդային ժամանակաշրջանին։ Այդպէս է, որ մեր մշակոյթի երեք դէմքերու կեանքին թելը կտրուած է շատ կանուխ, երբ հազիւ 47 տարեկան էին կամ պիտի դառնային։ Ամենէն յայտնի պարագաներն են՝ Պարոյր Սեւակի (1924-1971) եւ Մինաս Աւետիսեանի (1928-1975) մահերը՝ տակաւին լրիւ չբացայայտուած պարագաներու տակ։ Նուազ հանրածանօթ անուն մը՝ արձակագիր Մուշեղ Գալշոյեան, նոյն եղերական ճակատագիրը պիտի ունենար։

Գալշոյեանի բուն անունն էր՝ Մուշեղ Մանուկեան։ Ծնած է 13 Դեկտեմբեր, 1933ին Մեհրիբան, այժմ՝ Կաթնաղբիւր գիւղին մէջ, Թալինի շրջանը (Արագածոտնի մարզ)։ Անոր ծնողները սասունցի վերապրողներ էին։ Հայրը կորսնցուցած էր իր առաջին կինն ու չորս զաւակները Մեծ Եղեռնի օրերուն։

Ապագայ գրագէտը, որ պապենական Գալշոյեան անունը պիտի որդեգրէր, իր խառնուածքին ու գրականութեան մէջ ցոլացուցած է Սասունի ժառանգութիւնը՝ այն աստիճան, որ սասունցի վերապրողներու մասին իր պատմուածքները կը թուին հոն ծնած ու ապրած մէկու մը գործը, որ բաժնած էր ջարդի ու տեղահանութեան մղձաւանջը։

Մ. Գալշոյեան շրջանաւարտ եղած է Երեւանի գիւղատնտեսութեան հիմնարկէն՝ 1957ին եւ քանի մը տարի աշխատած՝ իր կալուածին մէջ, մինչեւ որ որոշած է անցնիլ լրագրութեան։ 1960ական թուականներուն նախ աշխատած է «Աւանգարդ» եռօրեային եւ, այնուհետեւ՝ նորահաստատ «Գարուն» ամսագրին մէջ, որ անմիջապէս պիտի դառնար հայ գրականութեան ամենաթարմ ձայներու օրկանը։

Լրագրութեան ու գրականութեան միջեւ հեռաւորութիւնը այդքան մեծ չէր։ 1969ին, Գալշոյեան հրատարակած է պատմուածքներու իր առաջին հաւաքածոն՝ «Կռունկ»։ Սակայն, իր գրական հասունութիւնը հաստատած է «Ձորի Միրօ» վիպակի հրատարակութեամբ՝ 1971ին, «Գարուն»ի մէջ։ Այստեղ, ան ներկայացուցած է տակաւին ներկայ ու թարմ հարցումներ անցեալի, ինչպէս եւ աշխարհի հետ հաշտուելու անկարելիութեան մասին՝ գործուած անարդարութեան դէմ յանդիման։ Գրողին հերոսները կը թուէին ըլլալ «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազնավէպի հերոսներուն եւ անցեալ դարասկիզբի ֆետայիներուն շառաւիղները, քանի կը կրէին անոնց խառնուածքի առանձնայատկութիւնները։ 1971ին Գալշոյեան աւարտած է Մոսկուայի Մաքսիմ Կորքիի անուան գրականութեան բարձրագոյն հիմնարկը։ Երկու տարի ետք, հրատարակած է պատմուածքներու երկրորդ հատոր մը՝ «Ծաղկած քարեր», որուն յաջորդած է «Բովտուն» վէպը (1974)։

15 Հոկտեմբեր, 1980ին, իր քառասունեօթներորդ տարեդարձէն երկու ամիս առաջ, Մուշեղ Գալշոյեան սպաննուած է իր ծննդավայրին՝ Կաթնաղբիւրի մէջ, իր սեփական հրացանի արկածային կրակոցէն, երբ կը հանգստանար՝ որսորդութեան ընթացքին։ 1981ին, իր վերջին պատմուածքներու հատորը՝ «Մարութայ սարի ամպերը», յետմահու լոյս տեսած է, ու հեղինակը արժանացած՝ Հայաստանի պետական մրցանակին։ «Ձորի Միրօ» վիպակի հիմամբ, միեւնոյն տարին հրապարակ իջած էր համանուն շարժանկարը, ուր Սօս Սարգսեան կը խաղար գլխաւոր հերոսին՝ Ձորի Միրոյին դերը։ Երկու տարի ետք, վիպակը լոյս տեսած է առանձին հատորով։

Death of Moushegh Galshoyan (October 15, 1980)

In Soviet times, Armenian culture had its share of absurd and, sometimes, enigmatic deaths. Three of their representatives ended their lives when they were on or about to become forty-seven-years-old. Poet Paruyr Sevak (1924-1971) and painter Minas Avetisian (1928-1975) died in car accidents whose circumstances have not been totally elucidated. A less known name, writer Moushegh Galshoyan, would also share that tragic fate.

Galshoyan was born Moushegh Manoukian on December 13, 1933, in the village of Mehriban, now Katnaghbiur, in the area of Talin (district of Aragatzotn). His parents were survivors of the genocide from the area of Sasoun. His father had lost his first wife and four children during the massacres.

The future writer, who would take the ancestral Galshoyan name, reflected in his ethos and his literature the heritage of Sasoun to the point that his writings about the survivors of that area seemed to have been the work of someone who was born and lived there, and had shared the nightmare of the massacre and deportation.

Galshoyan graduated from the Agricultural Institute of Yerevan in 1957 and worked for a few years in his field, until he switched to journalism. In the 1960s he worked first at the three-weekly Avangard and, afterwards, at the newly founded monthly of the Writers Union of Armenia, Garoun, which became one of the freshest voices of Armenian literature.

The distance from journalism to literature was not too big, and in 1969 Galshoyan published his first collection of short stories, Crane. However, he established his maturity as a writer with the short novel Dzori Miro, first published in 1971 in Garoun. Here, he introduced still present and fresh questions about the past and the impossibility to come to terms with the world for the injustice that had been committed. The writer’s heroes seemed to be the actual offspring of the heroes of the national epic David of Sasoun, as they shared their qualities, and the fedayees who had fought against Turkish oppression at the beginning of the twentieth century. In 1971 he graduated from the courses of the Institute of Literature “Maxim Gorki” of Moscow. He published a second collection of short stories, Flourished Stones (1973), and the novel Where They Toast Linen (1974).

On October 15, 1980, two months before his forty-seventh birthday, Moushegh Galshoyan was killed in his birthplace, Katnaghbiur, from an accidental shot from his own gun when he had stopped to take a break during hunting. In 1981 a posthumous collection of his short stories, The Clouds of Mount Marout, was released, and earned him the State Prize of Armenia. His novel Dzori Miro was published as a book in 1983. Two years before, it had become a successful film, with Sos Sargsian in the main role.

Էդուարդ Միրզոյեան (մահ՝ 5 Հոկտեմբեր, 2012)

Երգահան Էդուարդ Միրզոյեան յայտնի անուն մըն էր Խորհրդային Հայաստանի մէջ եւ աւելի քան երեք տասնամեակ՝ Երգահաններու Միութեան նախագահ։ Ծնած է Գորի (Վրաստան), 12 Մայիս 1921ին։ Խորթ հայրն էր՝ երգահան Միքայէլ Միրզայեան (1888-1958)։

Ապագայ երգահանը աւելի ուշ տեղափոխուած է Հայաստան եւ 1941ին աւարտած է պետական երաժշտանոցի (այժմ՝ Կոմիտասի անուան) ստեղծագործական բաժինը։ Այդ ժամանակ արդէն իր առաջին գործերը ստեղծած էր, որոնց շարքին՝ Աւետիք Իսահակեանի «Ասում են, թէ…» եւ «Երազ» բանաստեղծութիւններու վրայ հիմնուած ու լայն ժողովրդականութիւն վայելած երգեր։ Մարտ-Նոյեմբեր 1942ին ծառայած է խորհրդային բանակին մէջ, կազմակերպելով երգի ու պարի բանակային համոյթներ։ 1946-1948ին իր ուսումը շարունակած է Մոսկուայի Հայ Մշակոյթի Տան երաժշտական արուեստանոցին մէջ։ Վերադառնալով Երեւան, 1948էն սկսեալ դասաւանդած է պետական երաժշտանոցին մէջ, ուր փրոֆեսորի տիտղոսը ստացած է 1965ին։

1950-1952ին Միրզոյեան Երգահաններու Միութեան պատասխանատու քարտուղար եղած է, իսկ 1956-1991ին՝ նախագահ։ Այնուհետեւ՝ պատուոյ նախագահ նշանակուած է 1994ին։ Միւս կողմէ, 1977-2009ին, նախագահած է Հայաստանի խաղաղութեան հիմնադրամը (պատուոյ նախագահ՝ 2009ին)։ 1963ին շրջապտոյտ մը կատարած է Միացեալ Նահանգներ եւ Գանատա։ Նոյն տարին Հայաստանի ժողովրդական արտիստի տիտղոսը ստացած է։ Իր կեանքի ընթացքին, բազմաթիւ մրցանակներ ու պատուոյ տիտղոսներու արժանացած է։

Միրզոյեան երգեր գրած է Իսահակեանի ու Եղիշէ Չարենցի բանաստեղծութիւններու խօսքերով։ Անոր գործերէն մէկ քանին յատկանշուած են իրենց ուժականութեամբ, ինչպէս «Սիմֆոնիկ պարեր», «Տօնական նախերգանք» եւ «Ինտրոդուկցիա եւ յաւերժական շարժում» (ջութակի եւ նուագախումբի համար)։ Անոր լարային քառեակը հայկական սենեկային երաժշտութեան շահեկան գործերէն մէկն է։ Քանթաթաները («Հայաստան», «Տօնական» եւ ուրիշներ) հայրենասիրական շունչով լեցուն են։ Կարգ մը արժէքաւոր համանուագային գործեր արտադրած է, ինչպէս՝ թաւջութակի եւ դաշնակի սոնաթը եւ լարային նուագախումբի եւ հարուածային գործիքներու համանուագը։ Ան նաեւ գրած «Ալպոմ իմ թոռնիկի համար», «Պոէմ դաշնամուրի համար», «Պոէմ-էպիտաֆիա» (դաշնակի համար), եւ այլն։

Յայտնի երգահանը հեղինակած է շարք մը հայկական շարժանկարներու («Փլուզում»՝ 1959, «Քաոս»՝ 1974, «Յեղկոմի նախագահը»՝ 1977, «Աքսորական թիւ 11»՝ 1979, եւ «Խաչմերուկի դեղատունը»՝ 1988) եւ «Այսօր արեւոտ օր է» վաւերագրական ֆիլմի երաժշտութիւնը (1975)։ Անոր աշակերտներէն մէկ քանին նշանաւոր երգահաններ եղած են. Ջիւան Տէր-Թադեւոսեան, Կոնստանդին Օրբելեան, Աւետ Տէրտէրեան, Վաչէ Շարաֆեան, Խաչատուր Աւետիսեան, Ռոբերտ Ամիրխանեան եւ ուրիշներ։

Միրզոյեան իր մահկանացուն կնքած է Երեւանի մէջ, 5 Հոկտեմբեր 2012ին, 91 տարեկանին։ Թաղուած է Կոմիտասի անուան պանթէոնին մէջ։ Յաջորդ տարին, Դիլիջանի երգահաններու տունը անոր անունով կոչուած է։

Death of Edward Mirzoyan (October 5, 2012)

Composer Edward Mirzoyan was a noted name in the music of Soviet Armenia and president of the Composers Union for more than three decades. He was born in Gori, Georgia, on May 12, 1921. His stepfather was composer Mikayel Mirzayan (1888-1958).

Mirzoyan later moved to Armenia and graduated in 1941 from the creative section of the Yerevan Conservatory. By that time he had already composed his first works, including two popular songs based on Avetik Isahakian’s poems, “They Say That…” and “Dream.” He served in the Soviet army from March-November 1942, organizing army ensembles of songs and dances. From 1946-48 he continued his studies at the musical studio of the House of Armenian Culture in Moscow. Returning to Yerevan, he taught at his alma mater from 1948 onwards, becoming a full professor in 1965.

From 1950-1952 he was executive secretary of the Composers Union of Armenia and its president from 1956-1991, becoming honorary president in 1994, and president of the Peace Fund of Armenia from 1977-2009 (honorary president in 2009). He toured the United States and Canada in 1963. In the same year he earned the title of Popular Artist of Soviet Armenia, one among various awards and honorific titles he received throughout his life.

He wrote songs based on poems by Avetik Isahakian and Yeghishe Charents. Some of his works were characterized by their dynamism, such as “Symphonic Dances,” “Festive Prelude,” “Introduction and Perpetuum Mobile” (for violin and orchestra). His “String Quartet” is one of the interesting words of Armenian chamber music. His cantatas, like “Armenia,” “Festive,” and others, are suffused with patriotic spirit. He contributed several symphonic works of particular value such as the sonata for cello and piano” and the symphony for string orchestra and timpani. He also wrote “Album for My Grandchild,” “Poem for Piano,” “Poem-Epitaph for Chamber Orchestra,” and other works.

Mirzoyan has also written the music of several Armenian movies, such as Collapse (1959), Chaos (1974), The President of the Revolutionary Committee (1977), Exile No. 11 (1979), and The Pharmacy at the Corner (1988), and the documentary Today Is a Sunny Day (1975).

Some of Mirzoyan’s students were famous composers like Jivan Ter-Tadevosian, Constantine Orbelian, Avet Terterian, Vache Sharafian, Khachatur Avetisian, Robert Amirkhanian, and others.

Mirzoyan passed away in Yerevan, on October 5, 2012, at the age of ninety-one. He was buried at the Komitas Pantheon. The House of Composers of Dilijan was named after him 2013.