ՀԵՆՐԻ Ֆ. Պ. ԼԻՆՉ (մահ՝ 24 Նոյեմբեր, 1913)

“Man” հանդէսին մէջ, գրախօս մը գրած է. «Արդիւնքը՝ ճամբորդական նոթերու եւ տպաւորութիւններու, պատմական եւ հնագիտական հետազօտութեան, քաղաքական խորհրդածութեան եւ աշխարհագրական տեղեկատուութեան՝ հոյակապ կերպով հրատարակուած ու պատկերացարդուած այս խառնուրդն է»։ Խօսքը Հենրի Ֆիննիս Պլոս Լինչի “Armenia: Travels and Studies” («Հայաստան. Ճամբորդութիւններ եւ ուսումնասիրութիւններ») հատորի մասին էր, որ 20րդ դարու սկզբնաւորութեան Հայաստանի մասին պատմական ու աշխարհագրական տեղեկատուութեան առաջնակարգ աղբիւրը դարձած է՝ անգլերէն լեզուով։

Լինչ անգլիացի ճամբորդ եւ քաղաքագէտ մըն էր՝ հայկական ծագումով։ Մօրենական մեծ հայրը՝ Ռոպըրթ Թայլըր՝ անգլիական Արեւելա-Հնդկական Ընկերութեան քսանամեայ զինուորական մըն էր, որ Պարսկաստան ուղարկուած եւ Շիրազի հայ վաճառականի մը 12ամեայ դստեր՝ Ռոզի հետ փախած էր 1790ական թուականներուն։ Անոր դուստրերէն մէկը՝ Գարոլայն, ամուսնացած էր հազարապետ Հենրի Պլոս Լինչի հետ, որ կը պատկանէր Արեւելա-Հնդկական Ընկերութեան նաւատորմիղին։ 1841ին վերջինս հիմնած է «Լինչ եղբայրներ» ընկերութիւնը Պաղտատի մէջ, որ Մեծն Բրիտանիայէն դէպի Միջագետք ապրանք կ՚արտածէր, երկու եղբայրներու հետ։ Այդ եղբայրներէն մէկը՝ Թոմըս, որ Տապլինի Թրինիթի գոլէճի դասական գիտութիւններու մասնագէտ էր, ամսունացած է Գարոլայնի քրոջ՝ Հարիէթի հետ, որ Հ. Ֆ. Պ. Լինչի մայրը դարձած, իսկ միւս եղբայրը՝ Սթիվըն, ամուսնացած է ուրիշ հայ վաճառականի մը աղջկան հետ։

Հենրի Ֆ. Պ. Լինչ ծնած է 18 Ապրիլ, 1862ին, Լոնտոնի մէջ։ Ուսումը ստացած է Էթոն գոլէճի, Հայտըլպէրկի համալսարանի (Գերմանիա) եւ Գեմպրիճի Թրինիթի գոլէճին մէջ։ Իրաւաբանական կրթութիւն ստանալով, այս ճիւղը ձգած է՝ «Լինչ եղբայրներ»ու մէջ աշխատելու համար։ 1880ական թուականներու վերջաւորութեան, մեկնած է Պաղտատ՝ ընկերութեան գործերուն ծանօթանալու եւ զայն Պարսկաստանի մէջ տարածելու համար։ 1896ին ընկերութեան նախագահը դարձած է։

Մինչ այդ, իր հայկական ծագումը (որուն չէ անդրադարձած գիրքին մէջ) թերեւս զինք մղած է եօթ ամսուան ճամբորդութիւն մը կատարելու թրքական եւ ռուսական Հայաստանի մէջ, 1893-1894ին, որուն ընթացքին ներկայ գտնուած է Խրիմեան Հայրիկի կաթողիկոսական գահակալութեան։ Երկրորդ, չորս ամսուան ճամբորդութիւն մը կատարած է 1898ին՝ Ֆ. Օսվալտի ընկերակցութեամբ, որուն հետ միասին արտադրած է պատմական Հայաստանի ու դրացի երկիրներու մանրամասն քարտէս մը։ Երեք տարի ետք, լոյս ընծայած է իր երկհատոր գիրքը՝ «Հայաստան»։ Գիրքը վերատպուած է 1967ին, 1990ին եւ 2011ին։ 1990ի վերատպումը կատարուած է Նիւ Եորքի Ազգային Առաջնորդարանին կողմէ։ Երկհատոր հրատարակութիւնը՝ քարտէսի գունաւոր վերատպութեամբ, շուտով սպառած է։ Հատորը երկիցս հայերէնի թարգմանուած է (Լոնտոն՝ 1902, եւ Կ. Պոլիս՝ 1913-1914)։ Լինչ գրած է Անիի Մայր Տաճարին մասին. «Այս տարբեր յատկանիշներուն մեր ուսումնասիրութենէն կրած տպաւորութիւնը այն է, որ մեզի ներկայացուած է գեղարուստական բարձրագոյն արժանիք ունեցող յուշակոթող մը, որ ցոյց կու տայ մշակոյթի չափանիշ մը, որ շատ աւելի յառաջացած էր, քան Արեւմուտքի ժամանակակից չափանիշերը»։

1906-1910ին, Լինչ բրիտանական Խորհրդարանի երեսփոխան եղած է՝ Ռիփոն քաղաքի կողմէ։ Յանկարծամահ եղած է Գալէի մէջ (Ֆրանսա), 24 Նոյեմբեր 1913ին։

Death of Henry F. B. Lynch (November 24, 1913)

A reviewer wrote in the journal Man : “The result is this magnificently printed and illustrated mixture of travel notes and impressions, historical and archeological research, political ratiocination, and geographical information.” He was talking about Henry Finnis Blosse Lynch’s Armenia: Travels and Studies, which became the premier source of historical and geographic information about Armenia at the beginning of the twentieth century.

Lynch was a British traveler and politician with an Armenian connection. His maternal grandfather, Robert Taylor, was a twenty-year-old ensign member of the British East India Company sent to Persia who eloped with the twelve-year-old Rosa, daughter of an Armenian merchant of Shiraz, in the 1790s. One of his daughters, Caroline, married Lt. Henry Blosse Lynch, of the East India Company navy. In 1841 the latter founded Lynch Brothers in Baghdad, a commercial firm that exported goods from Great Britain to Mesopotamia, along with two of his brothers. One of them, Thomas, a classical scholar at Trinity College in Dublin, ended up marrying Harriet, Caroline’s sister, who became the mother of H. F. B. Lynch, and the other, Stephen, married a daughter of another Armenian merchant. 

Henry F. B. Lynch was born on April 18, 1862, in London. He was educated at Eton College, the University of Heidelberg (Germany), and Trinity College in Cambridge. He relinquished a career in law in favor of working for Lynch Brothers. In the late 1880s, he was sent to Baghdad to learn the company business and expand it into Persia. He became the company's chairman in 1896.

In the meantime, his Armenian connection—which he avoided to mention in his book—possibly led him to undertake a seven-month trip to Armenia in 1893-1894, where he attended the consecration of Khrimian Hayrig as Catholicos. He would have another four-month trip in 1898, accompanied by F. Oswald, with whom he collaborated in producing a detailed map of historic Armenia and its neighbors. Three years later, he published his two volume book, Armenia . It was reprinted in 1967, 1990, and 2011. The reprint of 1990 was undertaken by the Armenian Prelacy. The two-volume set along with a beautiful color reproduction of his original map were quickly sold-out. The book was translated twice into Armenian (London, 1902, and Constantinople, 1913-1914). He wrote on the Cathedral of Ani, for instance: “The impression which we take away from our survey of these various features is that we have been introduced to a monument of the highest artistic merit, denoting a standard of culture which was far in advance of the contemporary standards in the West.”

Lynch was elected in 1906 as a member of the British Parliament for Ripon, but was defeated in 1910. He suddenly passed away at Calais (France) on November 24, 1913. 

Birth of Maria Jacobsen (November 6, 1882)

Maria Jacobsen in Lebanon and Karen Jeppe in Syria. Two Danish missionaries among several colleagues who became surrogate mothers to the Armenian orphans who had survived the genocide, selflessly offering their entire life to them. In the meantime, they also became living testimony of what had happened in 1915.

Jacobsen was born in the town of Siim (central Denmark) on November 6, 1882. During her childhood, she lived in the town of Horsens, on the eastern coast of the country, with her parents. She learned about the Hamidian massacres (1895-1896) from the Danish media. Feminist activist Jessie Penn-Lewis, coming to Denmark from England in 1898, helped form the Women’s Missionary Workers (KMA; Danish: Kvindelige Missions Arbejdere ) two years later. The new organization supported Armenian orphans sheltered in German orphanages of Mush, Van, Marash, and Kharpert. After completing nursing courses, Maria Jacobsen became a member of KMA in 1906. She left for Kharpert the next year, at the age of twenty-five, as a missionary. She was appointed as director of a small hospital there, and in a short time she learned Armenian in order to communicate with local people. She started writing her 600-page valuable diary in September 1907 and would continue it for the next twelve years.

Jacobsen stated in an entry about the deportation of Armenians (June 26, 1915) that, “It is quite obvious that the purpose of their departure is the extermination of the Armenian people.” She added that what could have been done in 1895 was impossible twenty years later: “The Turks know very well about the war raging in Europe, and that the Christian nations are too busy to take care of Armenians, so they take advantage of the times to destroy their ‘enemies.’” Her diary mainly describes the deportation and exile of the Armenians of Kharpert, and scenes of murders perpetrated by the Turks from 1915-1919: “These poor people did not look like humans any more, not even animals could be found in this state, people would be merciful and kill them.” She reported that the Turkish authorities demanded to hand over the orphans from the American missionaries, but many of them were killed when this happened. During this period, Jacobsen adopted three children.

After World War I, with the support of Near East Relief workers, Maria Jacobsen gathered more than 3,600 Armenian wandering orphans, most of them suffering from infectious diseases and reduced to skeletons. In 1919 she left the Ottoman Empire after contracting typhus from the orphans. After going to Denmark, she was invited to visit the United States, where she had public lectures about the massacres and raised money for the orphans. She tried to go back to Kharpert in 1920-1921, but she was not allowed to enter the Ottoman Empire. She subsequently went to Lebanon, where she continued her activities.

In July 1922 she settled in Zouk Michail which was between the cities of Byblos and Beirut (this was the first orphanage of K.M.A.) with 208 children from Cilicia. They later moved to Saida. In 1928 K.M.A. acquired the building of the Armenian orphanage of Jbeil from the American Near East Relief, establishing the Danish orphanage “Birds’ Nest.” By its status “Birds’ Nest” was more like a school than an orphanage. The same subjects of public schools of Lebanon were taught, along with different crafts.

The Armenian orphans referred to Maria Jacobsen as “Mama Jacobsen.” She often read the Bible to the orphans in Armenian. Her humanitarian activities were deservedly acknowledged by her homeland. She was awarded the golden medal of the Danish Kingdom in 1950, becoming the first woman in the country who earned that highest state award. She was granted the Gold Medal of Honor by the Lebanese government in 1954 for her service and dedication to the Armenian community.

Maria Jacobsen died on April 6, 1960, and, according to her will, she was buried in the courtyard of the Birds' Nest. Her diary, which she had secretly smuggled out of the Ottoman Empire, was translated into Armenian and published in Danish original and Armenian translation in 1979. An English translation was published in 2001. Her bust was inaugurated in California in 2016 and a kindergarten in the town of Ijevan (Armenia) bears her name.

Մարիա Եաքոպսըն (ծնունդ՝ 6 Նոյեմբեր, 1882)

Մարիա Եաքոպսըն՝ Լիբանանի մէջ եւ Քարէն Եփփէ՝ Սուրիոյ մէջ։ Երկու դանիացիներ՝ զանազան պաշտօնակիցներու մէջ, որոնք մայրերու դեր կատարեցին ցեղասպանութեան վերապրող որբերուն, անձնուիրաբար իրենց կեանքը նուիրաբերելով անոնց։ Անոնք նաեւ կենդանի վկայութիւն դարձան՝ 1915ի իրադարձութիւններուն մասին։

Եաքոպսըն ծնած էր կեդրոնական Դանիոյ Սիմ քաղաքին մէջ, 6 Նոյեմբեր 1882ին։ Մանկութեան տարիներուն, ապրած է Հորսենս քաղաքը՝ երկրի արեւելեան ծովեզերքին վրայ, իր ծնողներուն հետ։ Համիտեան ջարդերուն մասին իմացած է դանիական մամուլէն։ 1898ին անգլիացի ֆեմինիստ գործիչ Ճեսի Փէն-Լուիս ժամանած է Դանիա, օժանդակելով Կանանց Առաքելութեան Աշխատողներ (KMA՝ դանիերէն սկզբնատառերով) կազմակերպութեան հիմնադրութենէն երկու տարի ետք։

Նոր կազմակերպութիւնը հովանաւորած է Մշոյ, Վանի, Մարաշի եւ Խարբերդի գերմանական որբանոցներուն մէջ ապրող հայ որբերուն։ Հիւանդապահուհիի դասընթացքներ աւարտելէ ետք, 1906ին Մարիա Եաքոպսըն KMAի անդամ դարձած է։ Յաջորդ տարի մեկնած է Խարբերդ՝ իբրեւ միսիոնար։ Հիւանդանոց տնօրէնուհի նշանակուած է եւ կարճ ժամանակով հայերէն սորված։ Սկսած է գրել իր մեծարժէք օրագրութիւնը Սեպտեմբեր 1907ին եւ շարունակած է յաջորդ տասներկու տարիներուն ընթացքին։

Մեծ Եղեռնի տարիներուն, Եաքոպսըն իր օրագրութեան մէջ ցնցիչ վկայութիւններ բերած է՝ տեղահանութեան բացայայտ նպատակին, տարագիրներու անմարդկային պայմաններուն եւ թրքական ջարդարարական քաղաքականութեան մասին։ Այս տարիներուն, ան երեք որբեր որդեգրած է։

Ա. Աշխարհամարտէն ետք, Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցի աշխատողներու աջակցութեամբ, Մարիա Եաքոպսըն հաւաքած է աւելի քան 3.600 թափառական որբեր, որոնց մեծամասնութիւնը վարակիչ հիւանդութիւններէ կը տառապէր եւ կմախքի վերածուած էր։ 1919ին Օսմանեան Կայսրութիւնը ձգած է՝ որբերէն հիւծախտէ վարակուելու պատճառով։ Դանիա վերադառնալէ ետք, հրաւիրուած է Միացեալ Նահանգներ, ուր ջարդերու մասին հրապարակային դասախօսութիւններ տուած եւ որբերու համար դրամ հաւաքած է։ Փորձած է Խարբերդ վերադառնալ 1920-1921ին, բայց անոր մուտքը Օսմանեան Կայսրութիւն արգիլուած է։ Այնուհետեւ, մեկնած է Լիբանան, ուր շարունակած է իր գործունէութիւնը։

Մեծ թիւով որբեր տեղափոխած է Պէյրութ, Յունուար 1922ին, ուրիշ դանիացի միսիոնարուհիի մը՝ Քարէն Մարի Փեթերսընի հետ։ Վեց ամիս ետք, Կիլիկիայէն 208 որբերով հաստատուած է Զուք Միխայիլ՝ Ժպէյլի եւ Պէյրութի միջեւ, որ դարձած է KMAի առաջին որբանոցը։ Աւեի ուշ, Սայտա անցնելէ ետք, 1928ին Ժպէյլի մէջ KMAն Մերձաւոր Արեւելքի Նպաստամատոյցէն գնած է տեղւոյն հայկական որբանոցի շէնքը։ Հոն հաստատուած է դանիական «Թռչնոց բոյն» որբանոցը։ Իր կարգավիճակով, «Թռչնոց բոյնը» աւելի դպրոց էր, քան որբանոց, քանի որ հոն կը գործադրուէր լիբանանեան հանրային դպրոցներու ծրագիրը՝ տարբեր արհեստներու զուգընթաց ուսուցումով։

Որբերը Մարիա Եաքոպսընը կը կոչէին՝ «Մամա Եաքոպսըն»։ Ան յաճախ Աստուածաշունչը հայերէնով կը կարդար անոնց։ Ամուսնացած է հայ ատամնաբոյժի մը հետ։

Դանիացի միսիոնարուհիին մարդասիրական գործունէութիւնը արժանացած է իր հայրենիքի գնահատանքին։ Ստացած է Դանիոյ ոսկէ մետալը 1945ին, հանդիսանալով երկրի առաջին կինը, որ այդ բարձրագոյն պարգեւին արժանացած է։ 1954ին լիբանանեան կառավարութիւնը պարգեւած է պատուոյ ոսկէ մետալը՝ հայ համայնքին իր ծառայութեան ու նուիրումին համար։

Մարիա Եաքոպսըն մահացած է 6 Ապրիլ, 1960ին։ Ըստ անոր կտակին, թաղուած է «Թռչնոց բոյն»ի շրջափակին մէջ։ Անոր օրագրութիւնը, զոր ան գաղտնաբար հանած էր Թուրքիայէն, հայերէնի թարգմանուած ու երկլեզու՝ դանիերէն ու հայերէն հրատարակութեամբ լոյս տեսած է՝ 1979ին։ Անգլերէն թարգմանութիւնը լոյս տեսած է 2001ին։ Եաքոպսընի կիսանդրին զետեղուած է Գալիֆորնիոյ մէջ, իսկ Իջեւան քաղաքի (Հայաստան) մանկապարտէզ մը անոր անունը կը կրէ։