Գարեգին եպս. Սրուանձտեանց (17 Նոյեմբեր, 1840 – 17 Նոյեմբեր, 1892)

Խրիմեան Հայրիկի շունչին տակ հասունցած, Գարեգին եպս. Սրուանձտեանց 19-րդ դարու Հայց. Եկեղեցւոյ նշանաւոր դէմքերէն էր, որուն գործունէութիւնը ուղղուած էր արեւմտահայ պատմական գաւառներու բնակչութեան բարւոքումին, ներառեալ՝ քաղաքական գործունէութիւնը։ Միաժամանակ, իր մտաւորական հետաքրքրութիւնները զինք մղած են դառնալու հայ բանագիտութեան եւ ազգագրութեան ռահվիրան։

Ապագայ եկեղեցականը ծնած է Վան, 17 Նոյեմբեր, 1840ին։ Նախնական ուսումը իր ծննդավայրին մէջ ստանալէ ետք, այնուհետեւ աւարտած է Վարագայ Ս. Խաչ վանքի ժառանգաւորաց վարժարանը։ Նոյն վարժարանին ուսուցիչ էր, երբ 1857ին Խրիմեան Հայրիկ վանահայր նշանակուած է։ Յաջորդ տարին, Վարագայ վանքին մէջ, Հայրիկ վերսկսած է նախապէս Պոլիս լոյս տեսած իր «Արծուի Վասպուրական»ի հրատարակութեան, որուն փոխ-խմբագիր կը նշանակէ երիտասարդ Սրուանձտեանցը, 1860ին։



Խրիմեանի հետ 1860-1861ին հայկական գաւառները շրջագայելով, Սրուանձտեանց նկարագրած է թուրքերու եւ քիւրտերու շահագործումին ենթարկուած հայ գիւղացիներու ցաւալի վիճակը, օսմանեան իշխանութիւններէն գաղտնի հսկողութեան ենթարկուելով։ Ան նաեւ հաւաքած է ժողովրդական բառ ու բանի նմոյշներ եւ նախաձեռնած՝ դպրոցներու բացումին։ 1862ին Վարագայ վանքը ձգելով, Սրուանձտեանց նշանակուած է Մշոյ Ս. Կարապետ վանքին կից դպրոցին տնօրէն եւ ուսուցիչ, եւ 1863-1865ին խմբագրած է Խրիմեան Հայրիկի հիմնած միւս՝ «Արծուի Տարօնոյ» երկշաբաթաթերթը։ 1866ին հրատարակած է «Նոր ընթերցարան» դասագիրքը Պոլսոյ մէջ։

1867ին Սրուանձտեանց վարդապետ ձեռնադրուած է Կարինի մէջ, եւ քարոզիչի հանգամանքով Վան առաքուած։ Շուտով Կարինի դպրոցներու ընդհանուր տնօրէն նշանակուած է, իսկ երկու տարի ետք՝ Ս. Կարապետ վանքի վանահօր փոխանորդ։

Ժողովուրդի կրթութեան ու մշակոյթի ջատագով ըլլալով, Սրուանձտեանց միաժամանակ խոյս չէ տուած աւելի յանձնառու գործունէութենէ։ 1872ին մասնակցած է «Միութիւն եւ փրկութիւն» գաղտնի խմբակի հիմնադրութեան։ 1879ին Վանի թեմի առաջնորդական փոխանորդ նշանակուած է։ 1879-1880ին Պոլսոյ հայոց պատրիարք Ներսէս Վարժապետեանի կողմէ ղրկուած է շրջագայելու հայկական գաւառները եւ մանրակրկիտ զեկոյցներ պատրաստելու՝ հայութեան վիճակին մասին։ Միաժամանակ, ան բանահիւսական բազմաթիւ նիւթեր հաւաքած է ու նկարագրած՝ ծէսեր, սովորութիւններ ու հաւատալիքներ։  

Մինչ այդ, բանագէտը արդէն քանի մը գիրքերով ամփոփած էր իր հաւաքած նիւթերը։ 1874ին լոյս տեսած «Գրոց ու բրոց» հատորին մէջ, Սրուանձտեանց կ՚աւետէր «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազնավէպին գիւտը, հրատարակելով իր կողմէ գրի առնուած տարբերակը, որ լաւագոյններէն նկատուած է մինչեւ այսօր ծանօթ աւելի քան 150 տպագիր ու անտիպ փոփոխակներուն մէջ։ Նոյն տարին, տարբեր տպագիր աղբիւրներ ամփոփող «Հնոց ու նորոց» հատորը լոյս ընծայած է։ Ան շարունակած է իր բեղուն հրատարակչական գործունէութիւնը յաջորդ տասնամեակին։ «Մանանայ» (1876) հատորը ներառած է բանահիւսական նիւթեր եւ Վանի թաղամասերու ու պատմական յուշարձաններու նկարագրութիւնը։ Տարբեր բնոյթ ունեցած է «Թորոս Աղբար»ը (1879), որ հայկական գաւառներու տնտեսական վիճակին ու պանդխտութեան անդրադարձած է։ Վերջապէս, «Համով-հոտով» (1884) ընդգրկած է պատմական վայրերու, յուշարձաններու եւ կլիմայի նկարագրութիւն մը, ինչպէս եւ ժողովրդական հէքեաթներ ու տարբեր մատենագիրներու դիմանկարներ։

Սրուանձտեանցի հանրային գործունէութիւնը վերստին օսմանեան կառավարութեան ուշադրութիւնը պիտի գրաւէր։ 1881ին ան կը մասնակցէր ուրիշ գաղտնի խմբակի մը՝ «Սեւ խաչ»ի ստեղծումին, եւ կառավարական հրամանով ստիպուած էր Վանը ձգել։ Այնուհետեւ, ան նախ Բաղէշի եւ ապա Խարբերդի թեմական փոխանորդ նշանակուած է։ 1886ին մեկնելով Ս. Էջմիածին, եպիսկոպոս ձեռնադրուած է, նշանակուելով նախ Տրապիզոնի եւ ապա Տարօնի առաջնորդ, ուր նաեւ Մշոյ Ս. Կարապետ վանքի վանահայր եղած է։

Սակայն, Սուլթան Ապտիւլ Համիտ Բ.ի դժգոհութեան հետեւանքով, պատրիարք Յարութիւն Վեհապետեանը պաշտօնանկ ըրած է Սրուանձտեանցը եւ զինք բերել տուած՝ Պոլիս։ Օսմանեան մայրաքաղաքին մէջ, ոստիկանական խիստ հսկողութեան տակ, եկեղեցականը շարունակած է իր գործունէութիւնը իբրեւ Բերայի Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ քարոզիչ, նորաստեղծ Կեդրոնական վարժարանի ուսուցիչ եւ Ազգային Ժողովի ատենապետ։ Ազգագրութեան ու հնագիտութեան բնագաւառներուն իր բերած նպաստը պատճառ դարձած է, որ Ս. Փեթերպուրկի հնագիտութեան կայսերական ակադեմիայի պատուոյ անդամ ընտրուի։

Երկար հիւանդութենէ մը ետք, Գարեգին եպս. Սրուանձտեանց վախճանած է իր 52րդ տարեդարձին օրը, 17 Նոյեմբեր, 1892ին։ Անոր ձգած ժառանգութիւնը 20րդ դարուն հայ ազգագրութեան ու բանագիտութեան զարգացման հիմնաքարը հանդիսացած է։ 

Birth and Death of Bishop Karekin Servantzdian (November 17, 1840 – November 17, 1892)

Together with his mentor, Khrimian Hayrig, Bishop Karekin Servantzdian was a remarkable ecclesiastic who worked actively for the well-being of Armenians in their historical territories and even engaged in political activities. At the same time, he became a founder of sorts of Armenian folklore studies.

Servantzdiants was born in Van on November 17, 1840. He studied in his birthplace, and then graduated from the seminary at the monastery of the Holy Cross of Varak, where he was designated as teacher. When Khrimian became the superior of the monastery in 1858, he resumed the publication of his paper Ardzvi Vaspurakan, which had initially been printed in Constantinople (1855-1856), and named young Servantzdiants deputy editor of the weekly from 1860-1862.

Khrimian and the future ecclesiastic toured the Armenian provinces in 1860-1861. Servantzdian depicted the painful situation of the Armenian working class, subject to exploitation by Turks and Kurds. The Ottoman authorities took him under surveillance. He also collected samples of folkloric texts and sayings. His initiative contributed to the opening of schools in various places. In 1862 he became principal and teacher of the seminary attached to the monastery of Surp Garabed in Moush, and edited another publication by Khrimian, Ardzvi Darono (1863-1865), a biweekly. In 1866 he published a textbook, New Reader, in Constantinople.

In 1867 Servantzdian was ordained a celibate priest in Karin (Erzerum) and sent to Van as preacher. Soon he became general director of the schools of Karin, and two years later, he was designated deputy abbot of the monastery of Surp Garabed.

While a champion of popular education and culture, Servantzdian did not shy away from engaging in more difficult tasks. In 1872 he participated in the foundation of the clandestine political group “Union and Salvation,” created in Van. He was designated vicar of the diocese of Van in 1879. Patriarch Nerses Varjabedian sent him to tour the Armenian provinces in 1879-1880 and prepare exhaustive reports about the situation of the population. At the same time, he also recorded many samples of oral literature and described rites, customs, and beliefs. 

By then, Servantzdian was actively publishing his findings. His book of 1874, Գրոց ու բրոց (Krots oo prots, loosely “From Written and Oral Sources”), consecrated his name as the discoverer of the Armenian national epic David of Sassoon. The young priest recorded for the first time an account of the epic, which has been regarded as one of the best among 150 recorded published and unpublished accounts. He published another book of written texts, From Old and New, in the same year. New books appeared in the next decade: Manna (1876), where he included folkloric material and the description of the neighborhoods and historical monuments of Van; Toros Aghpar (1879), where he spoke about the economic situation of the country, and the Armenian emigration; and With Taste and Smell (1884), which included a description of Armenian places, historical monuments, and weather, and also literary sketches of various figures of the past and popular tales.

In 1881 Servantzdian participated in the organization of another patriotic secret organization, “The Black Cross,” and by order of the government had to leave Van. He became vicar of the diocese of Bitlis and then took the same position in Kharpert. He traveled to Echmiadzin in 1885 and was ordained bishop the next year. Then he was designated primate of Trebizonda and then of Daron, at the same time becoming abbot of Surp Garabed.

Servantzdian’s patriotic activities and stance triggered the displeasure of Sultan Abdul Hamid II. Consequently, Patriarch Haroutioun Vehabedian (1885-1888) fired him from his positions in Daron and had him sent back to Constantinople. Under strict surveillance, he worked as preacher at the Holy Trinity Church of the district of Pera, teacher at the Getronagan School, and chairman of the Religious Council. His contributions to the fields of ethnology and archaeology earned him an honorary membership in the Imperial Academy of Archaeology of St. Petersburg (Russia).



After a long illness, Bishop Karekin Servantzdian passed away on the day of his fifty-second birthday, November 17, 1892. His legacy became a stepping stone for the development of Armenian ethnology and folklore studies in the twentieth century.

Հ. Մկրտիչ Աւգերեան (ծնունդ՝ 11 Նոյեմբեր, 1762)

1701ին հիմնելով Մխիթարեան միաբանութիւնը, Մխիթար Սեբաստացի կը պատկերացնէր վանական եղբայրութիւն մը որուն գլխաւոր նպատակը պիտի ըլլար կրթական եւ ուսումնական աշխատանքը։ Իր աշակերտներն ու վանականներու յաջորդական սերունդներ այս ծրագիրը պիտի իրագործէին Վենետիկի ու Վիեննայի զոյգ կեդրոններուն մէջ։

 Հ. Մկրտիչ վրդ. Աւգերեան Մխիթարի աշակերտներուն յաջորդող սերունդին նշանաւոր անուններէն մէկը պիտի ըլլար։ Ծնած էր Անգարա (Թուրքիա), 11 Նոյեմբեր 1762ին, հայ կաթողիկէ ընտանիքի մը մէջ։ Տասներկու տարեկանին, հայրը զինք տարած է Վենետիկ, ուր Ս. Ղազար մտնելով իր ուսումը ստացած է։ Շրջանաւարտ ըլլալէ ետք, 1786ին վարդապետ ձեռնադրուած է։ Տասը տարի դասաւանդած է վանական դպրոցին մէջ եւ այնուհետեւ ղրկուած Կ. Պոլիս՝ իբրեւ քարոզիչ հայ կաթողիկէ համայնքին համար։ Ութ տարուան պաշտօնավարութենէ ետք, 1804ին վերադարձած է վանք, ուր երեսուն տարի խորհրդականի պաշտօնը պիտի վարէր, եւ ապա՝ ընդհանուր աթոռակալի պաշտօնը։

Իր վարչական ու եկեղեցական պարտականութիւններուն կողքին, Աւգերեան եղած է բեղուն գիտնական, լեզուաբան ու թարգմանիչ։ 1810-1814ին ան տասներկու հատորով հրատարակած է կոթողական «Լիակատար վարք եւ վկայաբանութիւն Սրբոց, որք կան ի հին տօնացուցի եկեղեցւոյ Հայաստանեայց» գործը, ուր ցուցակագրած է Հայ Եկեղեցւոյ տօնացոյցին մէջ յիշուած բոլոր սուրբերը, անոնց կենսագրութիւնները շարադրելով։ Ան նաեւ գրած է նոյն ժամանակաշրջանին շարք մը կրօնա-բարոյական գործեր, որոնցմէ երկուքը՝ «Բարի խորհուրդներ» (1809) եւ «Դեղ կենաց, որ է հոգեւոր բժշկարան» (1810), աշխարհաբարով շարադրած է։

Աւգերեան ընդհանուր գիտութեան կարեւոր ծառայութիւն մը մատուցած է, հրատարակելով երկու գործեր, որոնց բնագրերը կորսուած են ու միայն պահպանուած են հնագոյն գրաբար թարգմանութեամբ։ Առաջինը Եւսեբիոս Կեսարացիի «Քրոնիկոն»ն է (1818), զոր հրատարակած է բնագրով եւ իր լատիներէն թարգմանութեամբ։ Երկրորդը՝ Փիլոն Ալեքնսանդրացիի «Մնացորդ բանից»ն է (1826)։ Մինչ Եւսեբիոսի գործը կարեւոր աղբիւր մըն է հին աշխարհի պատմութեան համար, Փիլոնի աշխատութիւնները մեծ դեր խաղացած են քրիստոնէութեան փիլիսոփայական եւ աստուածաբանական հիմքերուն զարգացման մէջ։ Ոչ պակաս կարեւորութիւն կը ներկայացնէ Յովհաննէս կաթողիկոս Օձնեցիի «Ճառ ընդդէմ երեւութականաց» գործին հրատարակութիւնը (1807), որ այս հերձուածին ընդդիմախօսութիւն մըն էր։ Երեւութականները, որոնց գլխաւոր ներկայացուցիչը եղած էր Զ. դարու հեղինակ Յուլիանոս Հալիկառնացին, կը պնդէին, որ Քրիստոսի մարմինը միշտ անապական եղած էր։ 



Աւգերեան նաեւ թարգմանած է բազմաթիւ գործեր լատիներէնէ գրաբար, որոնց շարքին՝ Սենեկայի, Կիկերոնի եւ Գրիգոր Մեծի երկեր։ Այս թարգմանութիւններուն շարքին էր նաեւ 14րդ դարու Հեթում պատմիչի «Պատմութիւն թաթարաց»ի թարգմանութիւնը (1842)։

Սակայն, այս վաստակաւոր Մխիթարեանի գիտական գործունէութեան ամենէն կարեւոր իրագործումը կը կազմէ  «Նոր Հայկազեան լեզուի բառարան»ը, իր եղբայրակիցներուն՝ Հ. Գաբրիէլ Աւետիքեանի եւ Հ. Խաչատուր Սիւրմէլեանի հետ։ Աւգերեան գրած է գրաբարի այս հիմնական բառարանի երեսուն տառեր (Զ. տառէն մինչեւ վերջ) եւ հսկած է անոր հրատարակութեան 1836-1837ին, իր հեղինակակիցներուն մահէն ետք։ Հասկնալով, որ այդ կոթողական գործը միայն հասանելի պիտի ըլլար սահմանափակ շրջանակի մը, Աւգերեան պատրաստած է «Առձեռն բառարան Հայկազեան լեզուի»ն (1846), որ անոր խտացած տարբերակն է՝ աշխարհաբար բացատրութիւններով։

Անխոնջ այս հեղինակը իր մահկանացուն կնքած է Ս. Ղազարի մէջ 92 տարեկանին, 3 Մարտ 1854ին։

Birth of Mgrdich Avkerian (November 11, 1762)

When he founded the Mekhitarist Congregation in 1701, Mekhitar of Sebastia (1676-1749) envisioned a monastic order that would engage in educational activities. Research and scholarship became an integral part of that project, which would be continued by his disciples and successive generations of monks in both branches of the island of San Lazzaro, in Venice, and Vienna.

Rev. Mgrdich Avkerian (Jean-Baptiste Aucher, in French) would be one of the remarkable names in the generation that came to the fore after Mekhitar’s disciples. He was born in Ancyra (now Ankara), in Turkey, on November 11, 1762, in a Catholic Armenian family. His younger brother Harutiun (Pascal), also a member of the Congregation, would be famous as the Armenian teacher of Lord Byron.

In 1774 their father took young Mgrdich, then twelve, to Venice, where he entered the monastery of San Lazzaro and studied at the monastic school. Upon graduation, in 1786 he was ordained celibate priest. He taught at the monastic school for a decade and then he was sent to Constantinople as a preacher for Catholic Armenians. Back to the monastery after eight years, from 1804 until his death he would hold the positions of adviser for thirty years and of general vicar for twenty years.

Rev. Mgrdich Avkerian was also an extremely prolific scholar, linguist, and translator. He published in twelve thick volumes the monumental Complete Life and Hagiography of the Saints in the Ancient Calendar of the Armenian Church from 1810-1814. This huge work was in Classical Armenian, as well as several religious and moral tracts he published from 1809-1814. However, at least two of the latter, Good Advices (1809) and Medicine of Life, which is Spiritual Medical Book (1810), were written in Modern Armenian, which offers an important resource in the study of the history of the language.

Avkerian made an important contribution to classical scholarship, publishing two works that have only reached us through their ancient Armenian translation. The first one was fourth century historian Eusebius of Caesarea’s Chronicon, whose Armenian translation he published along with his Latin translation in 1818. This was a very valuable historical source about the ancient world, sometimes with unique information. The second was a collection of writings by Philo of Alexandria, an important source from the first century A.D. in the development of the philosophical and theological foundations of Christianity (1826). No less important for Armenian scholarship was the publication of eighth-century author Catholicos Hovhannes Odznetsi’s Discourse against Aphtartodocetians (1807). Aphtartodocetism, also known as Julianism, was a heresy rejected by the Armenian Church and formulated by Julian of Halicarnassus, who suggested that Christ’s body was always incorruptible.

The Mekhitarist monk also translated a flurry of works from Latin to Classical Armenian—krapar was still the literary language preferred by many—including texts by Seneca, Cicero, and St. Gregory the Great. Particularly important among these translations was the Armenian version of fourteenth century author Hayton the Armenian, Fleur des histories de la terre d’Orient (1842).

However, Avkerian’s arguably most celebrated work was the New Dictionary of the Armenian Language, a task that he shared with two colleagues, Rev. Kapriel Avedikian and Khachadour Surmelian. He completed the dictionary from the letter Զ to the end (that is, 30 letters) and supervised the publication in 1836-1837 after the passing of his co-authors. This dictionary, which became the standard source for Classical Armenian to this day, included an enormous amount of entries with corresponding quotations from sources both printed and manuscript. Avkerian was already aware that this dictionary was only available to a limited circle of learned people, and ten years later (1846) he published an abridged version, Pocket Dictionary of the Armenian Language, where he gave the explanations of the Classical Armenian entries in Modern Armenian.  

Birth of Count Mikhail Loris-Melikov (November 2, 1824)

Among many Armenian soldiers who served the Russian Empire, the name of Mikhail Loris-Melikov was also relevant for his political labor.

His actual name was Mikayel Loris-Melikian. He was the scion of an ancient noble family from Lori, which owned the province in the Middle Ages. They later entered the aristocratic society of Georgia, and the princely family of the Loris-Melikovs was approved in 1832 as part of the Russian nobility.

Mikhail Loris-Melikov was born on November 2, 1824, in Tiflis (Georgia), and was educated in St. Petersburg, first at the Lazarian Institute of Oriental Languages and afterwards at the Guards’ Cadet Institute. In 1843 he joined a hussar regiment and was sent to the Caucasus in 1847. He would spend some thirty years there and make a career both as a distinguished cavalry officer and an able administrator, working to ensure a transition from military to civil administration. He was governor of the region of Terek (nowadays the northeastern Caucasus) from 1863-1875.

Loris-Melikov, who reached the rank of cavalry general in 1875, commanded an army corps on the Ottoman frontier in Asia Minor during the Russo-Turkish War of 1877-1878. He took the fortress of Ardahan and was rebuffed by Ottoman general Ahmed Muhtar Pasha at Zevin, but he subsequently carried a conclusive victory over his opponent at Alaja, took the impregnable fortress of Kars by storm, and laid siege to Erzerum. His distinguished military service in the war earned him the title of Count, and he was awarded the Order of Saint George of the second degree for his service in Alaja in October 1877.

In 1878 Loris-Melikov was transferred to the region of the Lower Volga as temporary governor-general to combat an outbreak of the plague. His effectiveness at the work earned him another transfer, this time to the provinces to Central Russia to combat the terrorist activities of nihilists and anarchists.

He was successful in his task, and he was appointed chief of the Supreme Administrative Commission created in St. Petersburg after an assassination attempt against Czar Alexander II in February 1880. He showed his preference for the use of ordinary legal methods rather than exception extralegal measures, believing that the best policy was to strike at the root of the evil. He recommended a scheme of administrative and economic reforms to the Russian emperor with the aim of alleviating the causes of social discontent. Alexander II, who was not convinced of the efficacy of police repression, dissolved the Supreme Commission in August 1880 and appointed Count Loris-Melikov Interior Minister with exceptional powers in November.

The scheme of reforms was never carried out. On March 13, 1881, the very day that the emperor signed a decree creating several commissions to prepare reforms in various branches of government, he was the victim of a conspiracy by nihilist terrorists. His son and successor Alexander III adopted an anti-reformist policy and started to undo the reforms promulgated by his father. This led Loris-Melikov to resign in May and retire from active life. He wrote several historical and political works, living in Germany and then in Nice (France) until his death on December 24, 1888. His remnants were moved to Tiflis and buried in the courtyard of the Armenian monastery of Tiflis.

Կոմս Միխայիլ Լորիս-Մելիքով (ծնունդ՝ 2 Նոյեմբեր, 1824)

Միխայիլ Լորիս-Մելիքով (Միքայէլ Լորիս-Մելիքեան) 19րդ դարուն Ռուսական կայսրութեան ծառայած զինուորականներուն շարքին յատուկ տեղ մը կը գրաւէ իր քաղաքական գործունէութեամբ։

Լորիս-Մելիքեան ընտանիքը կու գար Լոռիէն, ուր միջնադարուն գաւառի մելիքները եղած էին։ Այնուհետեւ վրացական ազնուականութեան շարքերը համալրած էին, իսկ 1832ին գրանցուած էին իբրեւ ռուսական ազնուականութեան անդամներ։

Լորիս-Մելիքով ծնած է 2 Նոյեմբեր, 1824ին Թիֆլիսի մէջ։ Իր բարձրագոյն ուսումը ստացած է «Լազարեան» ճեմարանին ու ապա զինուորական վարժարանի մէջ։ 1843ին ան մաս կազմած է հուսարներու գունդի մը եւ չորս տարի ետք՝ Կովկաս ղրկուած։ Շուրջ երեսուն տարի անցնելով շրջանին մէջ, ան թէ՛ իբրեւ հեծելազօրի սպա եւ թէ՛ իբրեւ կարող վարչարար փայլուն գործունէութիւն ունեցած է։ 1863-1875ին Թերեքի շրջանի (հիւսիս-արեւելեան Կովկաս) կառավարիչ եղած է։

1875ին հեծելազօրի զօրավարի աստիճանին բարձրացած հայազգի զինուորականը 1877ին զօրաբաժին մը վարած է ռուս-թրքական պատերազմին։ Ան գրաւած է Արտահանի բերդը եւ ապա՝ ջախջախիչ յաղթանակ մը տարած թուրք զօրավար Ահմէտ Մուխթար փաշայի դէմ Ալաճայի մէջ։ Այնուհետեւ, Կարսի բերդը գրաւած է եւ Էրզրումի պաշարման ենթարկած է։ Իր ծառայութեան համար, ցար Ալեքսանդր Բ. իրեն շնորհած է կոմսի տիտղոսը եւ, Ալաճայի յաղթանակին համար, Ս. Գէորգի երկրորդ կարգի շքանշանը։

1878ին Լորիս-Մելիքով Ստորին Վոլկայի շրջանի ժամանակաւոր ընդհանուր կառավարիչ նշանակուած է՝ ժանտախտի համաճարակի մը դէմ պայքարելու համար։ Այնուհետեւ, Կեդրոնական Ռուսաստանի նահանգները փոխադրուած է՝ անիշխանականներու ահաբեկչական գործունէութիւնը չէզոքացնելու նպատակով։

1880ին նշանակուած է Գերագոյն վարչական յանձնաժողովին պետ։ Այս յանձնաժողովը ստեղծուած էր ցարի դէմ ահաբեկման ձախողած փորձէն ետք։ Լորիս-Մելիքով կը գերադասէր իրաւական միջոցներու կիրարկումը, հաւատալով, որ չարիքին արմատին հարուածելը լաւագոյն քաղաքականութիւնն էր։ Հետեւաբար, ան Ալեքսանդր Բ.ին յանձնարարած է վարչական ու տնտեսական բարենորոգումներու յայտագրի մը կիրարկումը, որ պիտի օգնէր ընկերային դժգոհութեան պատճառներու դարմանումին։ Ցարը, որ սկսած էր կասկածիլ ոստիկանական ճնշումներու արդիւնաւէտութենէն, յանձնաժողովը լուծարած է Օգոստոս 1880ին եւ նոյն տարուան Նոյեմբերին կոմս Լորիս Մելիքովը Ներքին Գործոց նախարար նշանակած՝ արտակարգ լիազօրութիւններով։

Սակայն, բարենորոգումներու գաղափարը թուղթի վրայ մնացած է։ 13 Մարտ 1881ին, նոյն օրը, երբ ցարը հրովարտակ մը կը ստորագրէր՝ կառավարութեան տարբեր ճիւղերու մէջ բարենորոգումներ ծրագրելու զանազան յանձնաժողովներ ստեղծելով, ան մահափորձի մը զոհը դարձած է։Իր որդին ու յաջորդը՝ Ալեքսանդր Գ., բարենորոգումներու դէմ դիրքորոշուած է՝ իր հօր բարենորոգումները չեղեալ նկատելով։ Հետեւաբար, Լորիս-Մելիքով նախընտրած է իր հրաժարականը ներկայացնել (Մայիս 1881) եւ գործօն կեանքէ քաշուիլ։ Իր կեանքին վերջին տարիներուն, ան գրած է պատմական ու քաղաքական բնոյթի կարգ մը գործեր, ապրելով Գերմանիոյ ու ապա Նիսի մէջ (Ֆրանսա) մինչեւ իր մահը՝ 24 Դեկտեմբեր, 1888ին։ Հայազգի զինուորականին ու քաղաքական գործիչին մարմինը փոխադրուած է Թիֆլիս ու թաղուած՝ հայոց վանքի շրջափակին մէջ։